«Авам сени келин кылдыр төрел аймааңдан, ада-иеңден дилеп тургаш, кудавыстың үезинде сеңээ белек кылдыр алдын сыргалар берген, ол сыргаларың кайыл азы шыгжап алдың бе?» — деп, шагда чок болган өөм ээзи дүжүмде кирип, хүлүмзүре аарак менден дыка тода үн-биле айтырды.
Серт кыннып, дүвүрел-биле оттуп келдим. Элээн боданып, чиктигзинип чыткаш, дораан интернет четкизинден диленип эгеледим, ында дүш чүнү оштап турарының тайылбырын көрдүм. Ында сырга дугайында тайылбырлар хөй болду. Ооң аразындан ХХI чүс чылдың дүштер тайылбырында: «Урууң, ооң салым-чолу болгаш чоокку үеде бир-ле кижиниң үрде шыгжаан чажыдын билип алыр» дээн бижимел караамга илдигип чыдып калган. Оон «чок болган кижи дүжүңге кирзе, черле кортпа» деп, бир чаяакчы башкының тайылбырын база ынчан сактып келдим. «Ында багай чүүл чок, ол бир-ле чүүлдү баш бурунгаар сагындырып турарының демдээ-дир» – диген чүве.
Ол хүн дүжүм черле сагыжымдан үнмээн, дүъштээр үеде ажылымдан үнгеш, ол чоок-кавыда каасталгалар садар «Аметист» садыынга чеде бергенимни безин эскербээн мен. Алдын кылыгларның өртээниң аарын, хей-ле авамның берген алдын кылыгларын чээлиге дужаап турганымны хомудап сактып келгеш, мелегейимни деп бодап артып калган мен.
Ажылымче дедир кылаштап олура, чүге шаанда ХIХ-ХХ чүс чылдарда нарын, кара дарганнарның соп, шуткуп, сиилбип, дуңзаалап тургаш кылган сыргаларының кулактың халбыңының үдүнче кедер кезээ дыка чоон турганын, оон б.э.ч. VII чүс чылдың ийиги чартыында, скиф үеге хамааржыр чоннуң адаары «Хааннар шынаазында» хаан кижиниң чевээ — Аржаан-II базырыындан тывылган алдын кылыгларның бирээзи, кадын кижиниң сыргазын караамга чуруп, хөй-ле бодалдарлыг келдим.
Сырганың дээрбээнде чулдургуушту азы уштукту (муфта) кедирген.
Уштуктуң арын талазында үрезин ышкаш хензиг борбак-борбак алдын чинчилерни бызап, ында чыпшыр дуңзаалаан, Уштуктуң эриин долгандыр кыдырык хээ-биле сиилбээн, дээрбээнде конус азы коңгулуур хевирлиг халыпты быжыглап каан. Ооң арын талазында база үрезиннер ышкаш борбак алдыннарны чыпшыр дуңзаалаан. Ону хырбалап каан бе азы чыпшыр дуңзаалаан бе дээрзи меңээ тывызык болуп арткан. Каасталганы шак ынчаар сиилбип кылыры бөгүн безин дыка нарын техника. Коңгулуур азы халып ышкаш каасталгада кижиниң карааның чажы ышкаш, дамды хевирлиг угулзалар сиилбиттинген.
А хаан кижиниң сыргазын алгаш көөрге, кадын кижиниң сыргазындан база дудак чок онзагай чараш. Дээрбек, а дээрбектиң бодунда борбак-борбак алдыннарны бызап каан, ооң ужунда оюу даштан чинчилерни дизип кааны кайгамык.
Ол дугайында тывызык бодалдарга алыспышаан, ажылдаар столумга кел сал-ла, тыва дылда «Сырга» деп сөс кандыг утканы илередип турарын словарьдан көре бердим.
Ынчаарга «Сырга» деп сөс бистиң дылывыста онзагай уткаларны илередип чоруур. Кулак халбаңын үттээш, аңаа кедирип алыр, колдуунда үнелиг металлдан кылган дээрбек каасталга. А бир утказы — чамдык дириг амытаннарның кулактарының уштарында сүүрерип үне берген кадыг дүктер (— Уяңны тудуп алдың ыйнаан? – деп, дииң сыргаларын сүүрертипкеш, айтырган). База бир утка — чамдык үнүштерниң будуктарының ужунга үнгеш, часты бээр чокпак салбак. Бар-ла уткалар бо болду.
А тыва чаңчыл ёзугаар, шаандагы үеде 3 харлыг кыс уругнуң кулааның халбаңын ине-биле үттээш, ногаан шайның шаарын кедирер чораан. Эттинген соонда, бөдүүн ак демирден азы честен сырганы кедирер. Чоорту кыс өзүп кээрге, шала нарын тургузуглуг дээрбек карактыг азы сес деп сан хевирлиг шуру каасталгалыг мөңгүн сыргаларны кетсип турган.
Кыс доругуп өзүп, ашакка барып өгленип алырга, бөдүүн сыргаларын ужулгаш, коңгулууржугаштыг сыргаларны куда дүжүрген соонда, кыс ол сыргаларны эдилеп эгелээр турган.
Коңгулуурлуг сырганы чамдык шыдалдыг улус Кыдаттан чагыдып алыр азы ус дарганнарга соктуруп, хээледип алыр турган. Мөңгүнден кылган сырганы тыва херээжен кижи кедип алырга, шырайынга онзагайы-биле чырык кылдыр ылгалып көстүр. Мөңгүнде кылган коңгулуурнуң аялгазы аянныг, тааланчыг, ооң кыңгырткайнып турар аялгазы кара күштерден ээзин камгалаар дижир.
А амгы үеде эскерип чоруурга, хөй кезиинде келин кысты дилеп турар үеде оолдуң авазы келин кызынга мөңгүн сыргаларны кедирип турары онзагай чараш боор чорду. А ооң утказы чүдел дээрге, келин кысты «имнеп» турарының демдээ деп тайылбырлап турар. Шынап-ла, мөңгүн чымчак металл, ак өңге, ак сүтке, арыг сеткилге чүүлдешкек өң.
Шаанда улуг улус чаа чараш амыдыралын эгелээрде, «аар чүүлден» эгелевезе эки дижир. Амгы үеде алдын кедери келин кыска кайнаар-даа барбас. Кудазының үезинде азы ажылдааш-даа боду садып ап болур. Шагда «мөңгүн сырга кетпес мен, алдын кедер мен» — деп турганымны сактып келгеш, ам ыяды-даа бээр мен. Ол үеде ёзулал, ужур-чаңчыл деп чүүлдү шоолуг-ла билбес чорааным ол ыйнаан...
Бир-ле дамчыыр чугаадан мындыг чүүлдү дыңнаанымны болганчок-ла утпас мен ийин. Шаанда бир херээжен кижи дун төлүн божуп чыткаш, шала «багай божаан». Төлү төл болбайн барган. Оон ол төрел аймак чурагачы башкы кижиден айтырган: «Авамдан халбактаныптар дээримге, кулактарының халбаңында сыргалары чок болду, салааларындан туттунуптар дээримге, дээрбек билзээн кетпээн болду, эдээнден туттунуптар дээримге, эдектиг тону чок болган» деп чугаалап органын сактып келген мен.
Аргалыг болза, тыва херээжен кижи бо каасталгаларны, уткалыг эдилелдерни эдилеп чорза, артык эвес боор. Авазының азы кырган-авазының эки чүүл күзээн сыргаларын белекке албайн канчаар, ынчалза-даа аргалыг болза, өске кижиден сырга черле албаза күзенчиг. Алдын, мөңгүн дээрге үнелиг металлдар, ында кижиниң эки, багай энергиязы, энергетиказы сиңген болур. Алдын, мөңгүн сыргаларны арыглап, ыдыктап ап чорууру артык эвес.
Бурун шагдан тура сырга чүгле каасталга болурундан аңгыда, кандыг-бир демдекти, камгалал хүлээлгени база күүседип чораан. А төөгүден алгаш көөрге, аңгы-аңгы күрүнелерге эр-даа, херээжен-даа кижиниң социал байдалын база сырга тайылбырлап турган. Эрте-бурунгу түрк үезинге хамааржыр кижи-көжээлерниң чамдыктарында эскерип көөрге, солагай кулактарында сыргаларлыг. Ынчаарга бурун шагдан тура сырганы эр кижи кедип эгелээн деп болур.
/ Долаана БУРБУЖЕП, Национал музейниң ажылдакчызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №89 2023 чылдың ноябрь 22
