НАЙЫСЫЛАЛДЫҢ ТӨӨГҮЗҮНДЕН
Кызыл хоорайның Ленин болгаш Интернациональная кудумчуларының белдиринде төөгүлүг бажың бар. Мооң мурнунда маңаа 1945 чылга чедир Шагдыр-Сүрүң аттыг театр (клуб) турган. Шагдыр-Сүрүң Оюн Санааевич дээрге Тываның күрүне база хөй-ниити ажылдакчызы кижи. Оюн Күрсединиң чээни болурундан аңгыда, ТАР-ның АРЕВЭ-зиниң (революстуг аныяктар эвилелиниң) бирги съездизин белеткээр оргбюронуң составынга кирбишаан, 1925 чылдың декабрьда ТАРЭ-ниң бирги тургузукчу съездизинге киришкен. ТАРЭ-ниң Төп Комитединиң составынга соңгуткан. ТАР-ның Чазаа бөлүк тыва аныяктарны, оларның аразында Шагдыр-Сүрүңнү Москваже өөредип чоруткан. Абаканга чедир сал-биле узун орукту эрткеннер. Ол дугайында КУТВ-ка О.С. Шагдыр-Сүрүң-биле кады өөренип турган С. Тока «Араттың сөзү» деп тоожузунга тодаргай бижээн. Тываның профэвилелдериниң үндезилекчизи болгаш баштайгы удуртукчузу.
Тываның көскү ажылдакчызы О.С. Шагдыр-Сүрүң 1938 чылда аар аараан сөөлүнде мөчээн деп бир чамдык үндезиннерде бижээн, а бир чамдыызында 1936 чыл деп айыткан. Ону ылавылаары чугула. Бир болза ооң дугайында медээ-дыңнадыгларны бижип турган кижи бижик частырыын кылганы чадавас.
1945 чылдан тура маңаа чурт-шинчилел музейи турган. Бо төөгүлүг бажыңга Тываның уран чүүлүнүң, эртеминиң болгаш литературазының ат-сураглыг кижилери ажылдап чораан. Владимир Оскал-оол – баштайгы тыва цирк артизи, тыва цирк уран чүүлүнүң үндезилекчизи, ССРЭ-ниң улустуң артизи, Тыва АССР-ниң улустуң артизи; Максим Мунзук – совет тыва актёр, Тываның национал театрының үндезилекчилериниң бирээзи; Николай Рушев – орус совет театр чурукчузу, ооң өөнүң ишти Наталья Ажыкмаа-Рушева – баштайгы тыва балет артизи база оларның уруу Надя Рушева – туураан чурукчу; тыва литератураның үндезилекчилери – С.К. Тока, С.А. Сарыг-оол маңаа чогаалдарын бижип турган. Эрги музейниң хериминиң иштинде казанак бажыңга Монгуш Борахович Кенин-Лопсан база үр чылдарда ажылдап келген. Ол Тываның улустуң чогаалчызы, төөгү эртемнериниң доктору, Россия Федерациязының болгаш Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, Нью-Йоркта эртемнер академиязының ёзулуг кежигүнү, С.А. Сарыг-оол аттыг шаңналдың, Хамнаар чорукту шинчилээр америк фондунуң “Хамнаашкынның дириг эртинези” хүндүлүг аттың эдилекчизи, тыва хамнарның назынында президентизи, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, ХХ чүс чылда Тываның шылгараңгай кижизи.
Чурт-шинчилел музейи турар шагда маңаа сураглыг совет болгаш россий этнограф, востоковед, төөгү эртемнериниң доктору, профессор Севьян Израилевич Вайнштейн ажылдаан, а 1930–40 чылдарда улуг орус композитор Алексей Аксёнов тыва хөөмей-сыгытты шинчилеп турган.
2009 чылда музейниң эрги оран-савазын бускаш, ооң орнунга төлевилели эрги оран-саваныы ышкаш чаа бажың-балгатты тудар деп шиитпир хүлээп алдынган. Кадагалап арттырып алырының оон өске аргазы чок болган. Шак ынчаар чаа оран-саваның тудуу 2009 чылдың күзүн эгелээн. 2012 чылда аңаа Тыва үндезин культураның төвүн Россия Федерациязының алдарлыг артизи, Тыва Республиканың улустуң хөөмейжизи Коңгар-оол Борисович Ондарның эгелээшкини-биле ажыткан. Ооң баштайгы директору база ол болган.
А.ХЕРТЕК белеткээн.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №29 2024 чылдың апрель 17
