ШАГААН-АРЫГ ХООРАЙНЫҢ 135 ЧЫЛЫНГА
1960 чылдарның ортаа үези чүве ол. Саян артында улуг гидроэлектростанция тудуп турар, ооң тудуун доозуп, Улуг-Хемни ооң плотиназы-биле бооптарга, Үрбүн, Чаа-Хөл, Кара-Тал суурлар болгаш Шагаан-Арыг хоорай турар черге улуг Саян далай тыптып кээр, ол далайга корабльдер эжиндирер, Шагаан-Арыг хоорай порт хоорай апаар, Саян ГЭС-тиң тогу-биле бүгү Тываны чайынналдыр чырыдыптар деп чугаа-соот дойлуп, ындыг уткалыг чүүлдер солуннарга-даа парлаттынып турган. Өвүрде Дус-Дагдан тывылган эрте-бурунгу тыва кижи ол далайга пароходка эжиндирип, магадап чоруурунуң дугайында чогаалды-даа улуг чогаалчывыс Кызыл-Эник Кудажы бижиди.
Ынчан мен, 13–15 харлыг элээди оол, ол Саян далайны-даа көрүксеп, пароходка-даа эжиндириксеп, харын-даа мырыңай капитан болурун күзеп турган мен. Саян далайны көөр күзелим бүткен, а бо капитан болур, пароходка эжиндирер күзелим бүтпейн барган. Ынчалза-даа улуг чаартыышкыннар Шагаан-Арыгга болганын көрүп чор мен. Назы-харым улуг болгаш, Шагаан-Арыгның эрткен-барган төөгүзүн аажок сонуургап, ооң дугайында төөгү материалдары-биле таныжып чоруур мен.
Шагаан-Арыг хоорайның төөгүзү солун. Орус аян-чорукчу эртемденнер Г.Е. Грижимайло, В.В. Радлов, Ф.Я. Кон оларның демдеглелдерин номчуурга, 1800 чылдарның төнчү үезинде Улуг-Хемниң оң талакы эриинге беш хире кыдат садыг бүүзелери, орус садыгжы Тарховтуң садыы, он шаа бажың турган. Ол бичии сууржугаштың орус болгаш кыдат чурттакчылары 15 хире кижи. Ол сууржугаш дыка эптиг черде турарын, ооң чурттакчылары тарааны тарып өстүрүп, малды тудуп, Улуг-Хемден балыктап, сойоттардан (тывалар) мал садып ап турарын шинчилекчи эртемденнер демдеглеп бижээннер.
Садыгжы М.Ф. Тарховтуң 1888 чылда туткан бажыңы келир үеде туттунуп келир Шагаан-Арыг хоорайның төп кудумчузунуң баштайгы бажыңы болган, ынчангаш 1888 чылды Шагаан-Арыг хоорайның үндезилеттинген чылы деп төөгүжүлер санай берген. 1914 чылда Таңды Тываны хаанныг Россияга каттыштырган соонда, орус эрге-чагырга ынчангы Шагаан-Арыг суурну элээн дүрген сайзырадып эгелээн. Чүге дээрге, хаанныг эрге-чагырганы Тывага калбартырынга болгаш быжыглаарынга Шагаан-Арыгның турар чери дыка эптиг. Орус эрге-чагырга садыгжы Тарховтуң бажыңын садып алгаш, 1916 чылдың октябрь 1-де тус черге школаны ажыткан. Школага оолдар, кыстарны А.И. Клеменкова башкы өөредип турган. Шагаан-Арыгның чоок-кавызынга чурттап, орус чон-биле харылзаалыг тываларның уруг-дарыы база ол школага өөренип эгелээн. 1922 чылда Шагаан-Арыгга совет орус школа, 1929 чылда тыва школа ажыттынган. Шак ынчаар Шагаан-Арыг суур Улуг-Хемге эртем-билигни тарадырының төвү болу берген.
Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Шагаан-Арыгның чурттакчылары Кызыл Шеригге демнии-биле дузалашканнар. Идик-хепти кызыл шеригжилерже чорудуп, фронтуга дуза кылдыр мал-маганны база хөйнү дужааганнар. Фронтуга дуза үезинде чаптанчыг-даа болуушкуннар болгулаан. Шагаан-Арыг хоорайның хоочун чурттакчызы, ат-сураглыг журналист Чөреве Кежик- оол мындыг төөгүнү чугаалаанын дыңнаан мен. Эрги Шагаан- Арыгның чоогунда Белдир-Кежии (Пестуновка) суурнуң орус, тыва чурттакчылары Кызыл Шеригге дуза кылдыр аъттар, инектер, хаваннар дээш малдар дужаап турганнар. Бичии Кежик-оол база фронтуда дайынчыларга дузалажыксааш, кончуг чараш, алдын-сарала аскыр дагаазын тудуп эккелген. Белек чыып турган улуг кижилер оолдуң аскыр дагаазын алырындан ойталааннар. Аңаа хомудаан Кежик-оол ыглап туруп бээрге, ооң аскыр дагаазын база белек кылдыр хүлээп алганнар. “Мээң ол алдын-сарала аскыр дагаам, фронтуга хамаанчок, Кызыл хоорайга безин та четкен, та четпээн. Орук ара пашче кире берген чыгыы-ла!” — деп каттырып орар кижи чүве.
Тываны Совет Эвилелинге каттыштырган соонда, Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан- Арыг дүрген хөгжээн. Чоннуң амыдырал-чуртталгазынга чугула херек эмнелгелер, культура албан черлери, кончуг улуг тараа шаңы, чүък болгаш пассажирлер АТБ-зи дээш өске-даа черлер ажыттынып, аңаа кижилер ажылдап, хоорайның хөгжүлдезинге үлүүн киирип турганнар.
Улуг-Хем кожууннуң ажыл- агыйлары тараа аймаа, эң ылаңгыя дыка амданныг арбуз тарып өстүрүп турар черге чаа Шагаан-Арыг хоорайны 1973 чылда тудуп эгелээн. Хоорайның тудуун бүгү Совет Эвилели чергелиг комсомолчу тудуг кылдыр чарлаан, тудуг материалдары-биле хандырылга эки-даа болза, тудугжуларның амыдыралының байдалы дыка берге – олар өл-шык вагоннарга чурттап турганнар. Чаа Шагаан-Арыгның тудуунга ажылдап келген ажылчыннарны, эрги Шагаан-Арыгның чурттакчыларын бажыңнар-биле хандырары дыка берге болган. Эрги Шагаан-Арыгның чурттакчылары төрээн бажың-балгадындан кончуг аар сагыш-сеткилдиг чарлып, оларның чамдыызы чаа хоорайже көжер безин хөңнү чок турганнар. Ону кинооператор Шамиль Седен-оолдуң 1988 чылда тырттырган “Зона затопления” деп кинозунда ол-ла олчаан көргүскен.
Амгы Шагаан-Арыг хоорай чаа салгалдың хөгжүлделиг оран-савазы. Ону оларның ада-өгбелери тудуп эгелээн, ам аныяк салгал улаштыр тудуп, сайзырадып турар. Улам-на хөгжү, Шагаан-Арыг, бир янзы онзагай төөгүлүг хоорай!
Владимир ОНДАР, хоочун тудугжу.
№66 «Шын» 2023 чылдың сентябрь 6
