ХООЧУННАР ХҮНҮН УТКУШТУР
2003 чылда Чадаана хоорайга Хоочуннарның болгаш инвалидтерниң бажың-интернады ажылдап эгелээн. Ол-ла чылын Тыва Чазактың доктаалы-биле бригадир Араик Айвозянның удуртулгазы-биле ээн кагдынган 16 квартиралыг чуртталга бажыңын 75 өрээлдиг бажың-интернат кылдыр эде кылган.
Бажың-интернаттың бирги удуртукчузунга Владимир Комбуй-оолович Монгушту томуйлаан. Бирги ажылчыннарынга: Мерген Опеенович Монгуш, Роман Токаевич Куулар, Айлаң Кызыл-ооловна Куулар, Элла Васильевна Монгуш, Өнермаа Александровна Ооржак, Роза Намчал-ооловна Делгер-оол, Руфа Шактаановна Ондар, Амина Кайгал-ооловна Монгуш олар хамааржыр.
2006 чылдың декабрь айда бир-ле дугаар 12 чурттакчыны интернатка хүлээп чыттырган. 2007 чылда хоочун чурттакчыларның саны 75 четкен.
Амгы үеде хоочуннар бажың-интернадында 28 ажылдакчы бар. Олар мергежилиниң аайы-биле ажылын эки күүседип, шудургу ажылдап, шаңнал- макталдарга төлептиг болуп турары өөрүнчүг.
Ында чурттап турар хоочуннар болгаш инвалидтерниң саны 56 кижи. Оларның аразында эрес-кежээ, идепкейжи, ат-алдарлыг хоочуннарывыс эвээш эвес.
Минчинмаа Семис-ооловна Сарыглар — «РФ-тиң культуразының тергиини» деп дээди шаңналдың эдилекчизи. Ол Чыраа-Бажы сумузунда уран чүүл төвүнге 42 чыл ажылдаан.
Долзат Мартан-ооловна Сат – Белеткел конторазынга эът, кеш, дүк, ногаа аймаа хүлээр складтарга хөй чылдарда ажылдаан, «Коммунистиг күш-ажылдың тергиини», «Садыг шугумунуң тергиини» аттарның эдилекчизи.
Александр Сундуевич Донгак – орук черинге 10 чыл ажылдаан, хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи. Ол интернаттың хоочуннар даргазы, «Авамга тураскааттым» деп ыры мөөрейиниң тиилекчизи.
Алдын-Уруг Сувановна Дондук – 1990–2010 чылдарда Чадаана хоорайның Хоочуннар эвилелиниң даргазынга ажылдаан. Интернатты тургузарынга арга-сүмени берип, үлүүн киириштирген хоочунувус.
Валентина Мортукеевна Монгуш – Ийме сумузунуң «Карл Маркс» совхозка үр үе дургузунда поварлап, садыгжылап ажылдаан, хөй-хөй шаңналдарның эдилекчизи. Ол интернаттың база бир идепкейжизи, эрес-кежээ хоочуну.
Бирги удуртукчузу Владимир Комбуй-оолович Монгуш «Тыва Республиканың болгаш Россияның күш-культура болгаш спорттуң тергиини», «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» аттарның, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медальдың, «Социал күш-ажыл камгалалының тергиини», «Чөөн-Хемчик кожууннуң хүндүлүг хамаатызы», «Тыва хүрештиң дириг эртинези», «Тыва чоннуң чоргааралы» деп шаңналдарның эдилекчизи.
Хоочуннар бажың-интернадының коллективи дыка демниг. Олар гараж, контора, чунар-бажың, фонтан, уран чүүл көрүлделери эрттирер чайгы сцена, беседка, теплица дээш өске-даа ажыктыг чүүлдерни боттарының күжү-биле кылып алганнар. Коллективтиң эки ажылдаанының түңнелинде 2012, 2013, 2016, 2017, 2020 чылдарда «Тыва Республиканың эң-не тергиин кырганнар болгаш инвалидтер интернады» деп дээди шаңналды, хүндүлел бижиктер болгаш 100 муң акшага ийи удаа төлептиг болган.
Бажың-интернаттың девискээринде янзы-бүрү кат-чимис, ногаа аймаан тарып олурткан. Ында яблок, слива, ранетка, вишня, чодураа, долаана, персик болгаш ыт- кады, кызырак-караа, инек- караа, малина дээш өске-даа ногаа-чимис аймаа өзүп турар. Оларның эки дүжүдүнден янзы-бүрү вареньелер, дузаан кылыглары-биле хоочуннарга амданныг, хоолулуг аъш-чемни кылып берип турар.
Чадаананың бажың-интернады бүгү Россияның тергииннер номунуң даңзызынче кирген. 2014 чылдан тура «Узун назынче базым» деп ажылды шудургу чорудуп келгениниң түңнелинде, бо үеге чедир хоочуннарывыстың кадык байдалы экижип, узун назынныглар саны чылдан чылче көвүдеп турар.
Удавас байырлаар Хоочуннар хүнүн таварыштыр Чадаананың бажың-интернадының удуртукчузунуң болгаш ажылдакчыларының мурнундан хоочуннарывыска каң дег быжыг кадыкшылды, арын-шырайынга хүлүмзүрүг кезээде чайынналып чоруурун, ол ышкаш салгалдарга чагыг-сүмезин берип, амыдырал-чуртталганың балалбас төөгүзүн арттырып, каткы-хөгнү, узун назынны күзедивис.
Чадаананың хоочуннар болгаш инвалидтер бажың-интернады.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №73 2023 чылдың сентябрь 27
