Апрель 16-да Тываның найысылалында Аныяктар өргээзинге “Төрээн чурт дугайында кичээлдер” деп өөредилге номунуң таныштырылгазы болган. Күжүгет Шойгу аттыг культура фондузу регионнуң школаларынче ук номнарны тарадып эгелей берген.
Номнуң таныштырылгазы Тываның шаг-төөгүде өгбелерден дамчып келген хөөмей-сыгыды-биле эгелээн. Хемчегге эртемденнер, хөй-ниитижилер, регионнуң янзы-бүрү адырларының, ылаңгыя өөредилге адырының төлээлери көвей келген.
“Төрээн чурт дугайында кичээлдер” ному өске үндүрүглерден бүрүнү-биле ылгалып турар. Тургузуу амгы шагның сөөлгү негелделеринге дүгжүп турар дээрзин химия эртемнериниң кандидады Кара-кыс Аракчаа демдеглээн. Арын бүрүзүнүң каасталгазы бот-тускайлаң, аңгы-аңгы өңнерлиг, чуруктарлыг чараш ном ажы-төлдүң кичээнгейин хаара тудуптары чигзиниг чок. Номнуң даштында Азия төвү скульптурлуг комплексте кадын биле хаанның скульптуралары каастап турар. Эң кол онзагайы – номнуң янзы-бүрү тематикалары. Ында чүгле төөгү эвес, география болгаш тыва чоннуң культуразы, ёзу-чаңчылдары база сиңниккен.
Бо онзагай өөредилге номунуң кол идейлиг үндезилекчизи – Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондунуң баштаар чериниң даргазы Ирина Шойгу.
“Дыка өөрүп-тур мен. “Төрээн чурт дугайында кичээлдер” номунуң таныштырылгазының хүнү келген. 2024 чылдың майда Бурятияже сургакчылап чорааш, Россияның географтыг ниитилелиниң Бурятияда даргазы Ендон Гармаев-биле ужуражылгада, ол меңээ онза номну сөңнээн. Ында ук республиканың төөгүзү болгаш географиязы, культуразы хаара туттунган болду. Москвага чеде бергеш, ол номну Сергей Күжүгетович Шойгуга сонуургаттым. Тываның дугайында база шак-ла ындыг үндүрүгнү чүге кылып болбазыл деп, ол үзел-бодалын илеретти. Ам кым материалды чыып эгелээр деп айтырыг тургустунган. Бодап турарымга Тываның национал күрүне архиви ол улуг ажылды чорудуп шыдаптар дег болган. Эң нарын айтырыг – кыска үе дургузунда номну чыыры. Ындыг-даа болза, бистиң архивтиң ажылдакчылары 12 эгелиг онза номну шынарлыг кылдыр ажылдап кылган. Ынчангаш оларга мөгейип тур мен. Ол ышкаш Бурят Республикага база идеязы дээш четтиргеним илерет- тим” – деп, Ирина Шойгу чугаалаан.
Элээдилерниң патриотчу хөөнүн көдүрер, республиканың төөгүзүнге үндезилээн номда Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгунуң өөреникчилерге бижээн арга-сүмелиг сөс-домаа болгаш 9 аңгылаан кичээлдер кирип турар. Өзүп олурар салгал бо номдан Тываның шын төөгүзүн билип алыры чугула деп сорулга салдынган турган.
“Бис шупту эки билир болгай бис, Россияга удур күрүнелер төөгүвүстү эде бижип турар. Информастыг дайын үези болгаш хөй меге хоп-чип интернет четкизинде тарап турары кымга-даа чажыт эвес. Бо номну ёзулуг төөгүлүг документилер-биле ханы ажылдааш, парлап үндүрген. Патриотчу кижизидилге бодунуң өскен-төрээн черинге хандыкшылындан эгелээр болгай. Бо өөредилге ному билдингир болгаш тода бижиттингенин демдеглекседим. Тываның эрте-бурунгу шаг төөгүзүнден тура амгы үеге чедир хаара туттунган. Ынчангаш эртемденнерниң, политиктерниң, башкыларның, бүгү ниитилелдиң сонуургалын оттурган” – деп, Тываның Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар демдеглээн.
“Төрээн чурт дугайында кичээлдер” номнарын Кызылдың 1, 2 дугаарлыг школаларынга Ирина Шойгу сөңнээн. Ниитизи-биле ук өөредилге ному 5 муң экземплярлыг. Найысылалда хөй уруглар өөренип турарының уржуундан школаларга 3300 номну үлээр. Ол ышкаш кожууннарның өөредилге черлеринге 1 муң номну дамчыдар. Республиканың библиотекалары 500 экземплярны алыр.
“Улуг сонуургал-биле ном-биле таныштым. Кезек уттундурган төөгүлүг болуушкуннарны сактып-даа келдим, а өскелериниң дугайында онза чаа чүүлдер-даа билип алдым. Школачыларның төөгүге сонуургалын бо ном-биле чаалап алыры кандыг-даа чигзиниг чок-тур. Шак-ла мындыг өөредиглиг номнар өг-бүле бүрүзүнге турар ужурлуг деп санаар-дыр мен. Ынчангаш ам-даа парлаар болза эки. Школада немелде кичээлдерден аңгыда, ортумак профессионал өөредилге черлериниң программазынче киирер болза, чогумчалыг. Ол ышкаш бо номну төрээн тыва дылывысче очулдурар дилегни база киирип калдым. Улуг улус ажы-төлү-биле “Төрээн чурт дугайында кичээлдер” номун шиңгээдир болза, боттарынга солун болур-дур ийин” – деп, Тываның Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа санал-оналын киирген.
Номда Тываның эртем, культура болгаш оон-даа өске адырларында чедиишкиннерин хөйү-биле киирген. Өөредилге номунуң кол автору, культурология эртемнериниң кандида- ды – Белекмаа Мунге. Шак бо кылдынган улуг ажыл өске регионнарга база үлегер-чижек болур чадавас деп саналдап турар. Күжүгет Шойгу аттыг фондунуң баштаар чериниң даргазы Ирина Шойгу улаштыр Тыва күрүнениң үндезилекчизи, төөгүже кирген политик Буян-Бадыргының дугайында номну белеткээриниң дугайында дыңнаткан.
Олча ОНДАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №14 2025 чылдың апрель 17
