Тываның караа көрбестер ниитилелиниң 65 база Россияның караа көрбестер ниитилелиниң 100 чылынга
Кайгамчык салым-чаяанныг, уран-мерген кижилер бистиң аравыста чурттап чоруур. Оларны тыва чон «Ие-бойдустуң ала-чайгаар чаяап каан төлдери», «Бурган төлү» деп-даа адаар. Ындыгларның бирээзи – Солаан Базыр-оол. Улуг назылыг тыва чон ону дыка эки таныыр. Ооң ыяңгылыг, тааланчыг ырыларын мынчага чедир калбаа-биле ырлап чоруур бис. Бичии чаштарга бижээни «Арыкчыгаш» деп ырыны кым ырлаваан боор!
Солаан Базыр-оолдуң төрүттүнген чурту Кашпал: Хереме, Үрбүн, Чиңге, Доозуннуг, Алдыы-Үүр, Үстүү-Үүр, Хадыңныг дээш-ле черлер хөй. Солаан Кыргысович акывыс бо күзүн 90 харлаар турган. Ооң дугайында улуг башкы угбам Сат Шаңгыр-ооловна Толунчаптың сактыышкынын «Шынның» номчукчуларынга бараалгаттым.
Бойдустан чаяаган салымныг төл
Часкалбаа угбам, Солаанның авазы, мээң даай-авамның уруу. Кедергей-ле кежээ, эрес кижи. Солаан Чаа-Хөлге 1935 чылда күскээр төрүттүнген. Ооң шоваа, ачазыныы дег каразымаар карактары хөл-ле, бажының дүгү дыдыраш, мага-боду тырың төрүттүнген. Аныяк ада-ие дун төлү оол болганынга дыка өөрүп, оозунга бүгү сагыш-сеткили-биле ынак турганнар. Амыдыралда кижиге кандыг-даа бергелер туруп келир. Солаан та кайы хире апарган турган чүве, угбам биле честем оглун Шагаан-Арыгга, оон Кызылга эмчиледип турганын сактыр-дыр мен. Солаан бичии тургаш, ындыг салымынга муңгарап: «Чүге мен хүннү көрбес кижи мен?» деп айтырыг-даа салып турганын дыңнап көрбээн бис.
Дуңмавысты 4–5 харлыында холундан чедип алгаш, аал чоогунда шөлдерге ойнап чоруур бис. Часкалбаа угбам меңээ чымчак ак хураган дүгүнден сыраан энчекти ап бергеш, мынча деп чагып чугаалаар турган: «Дуңмаңны дүрген халытпас сен. Шаа турупса, бо энчекти чаткаш, олуртуп алыр сен, ойнаарыңарда, дуңмаңар чанынга ойнаар силер». Ол үеде улуг улустуң чагыг чугаазын өөредиг кылдыр хүлээп, ынчангаш ону амыдыралдың бир шылгалдазы-дыр деп, чүү дээнин албан күүседир сен.
Ынчан мен ойнап маңнажыр уругларның улуу мен. Шала улуу — Маруш дуңмам, оон Дамыжап даайымның оглу Хорлуг-оол, Солаанның дуңмазы Нюра (Анна Базыр-оол, уруглар эмчизи), дуңмам Сат-оол база чоок төрелдеривистиң ажы-төлү. Бисти хайгааразын дээш, угбам, честемниң дуңмалары Уйнук (Алевтина Чадамбаевна), Дызылаа (Наталья Тыртык-Кара), Дызыр болгаш база бир даай-авамның уруу Чолдак-Сат оларга чагып каарлар. Солаанның сонуургаачалы өске бичии уруглар-биле дөмей-даа болза, ооң чугаакырын, долгандыр болуп турар болуушкуннарны дыңнаар, эскериичелин, хар-назын талазы-биле чажыт эштеринден оранчок ылгалдыын эскерер турган бис.
— Угбай, удавас күс дүжер-дир але? Көр даан, дуруяаларның чыскаалыпкаш, чылыг мурнуу чүкче шуужуп алган ырлажып ужуп бар чыдарын… — дээн. Шынап-ла, көөрүмге, ак-көк дээрде дуруяалар чаражы аажок үш-булуңнай дистинчип алган ужуп бар чорлар. Сугнуң шаалап бадып чыдарындан ооң терең азы кежер кежиг болур хирезин эскерип кааш: «Че, доо ол чарыкче сүскеш кежээлем» — дээр. Балыктарның чемней бергенин эскерип кааш: «Ам анай, хураганнарны хой келбээнде аалче ойладыр-дыр бис але?» — деп кайгамчык сагынгырын көргүзер кижи. Кижиниң харыылап шыдавазы айтырыгларны бо-ла сала бээр: «Хат чүге чаңгыс таладан хадыырыл? Чамдыкта харга кылаштаарга, чүге дааш чогул, а чамдыкта чүге кыжырткайнырыл?» – дээш-ле сонуургавас чүвези чок.
Солаан дуңмавыс 4 харлап чоруур үеде даайы Сотпа дошпулуур садып эккеп берген. Оозун холдан салбас кижи, ол-бо ойнап чоруй, аялгаларны шору сомнап турар апарган. Бичии салаалары арай-ла четпес болурга, будунуң салааларының дузазы-биле кандыг-даа аялганы ойнаптар апарган. Чамдыкта көрүп орарга, Солаан ханы боданган олурар. «Чүге мээң карактарым көрбес чүвел?» — деп элээди апаргаш, ава-ачазындан айтыра бээр апарган. Олары ооң чылдагаанын боттары-даа орта билбес…
Солаан белен черле ажынмас, бак чаңнавас. Хүнче көрнүп алгаш, холдарын арнының мурнунга ыңай-бээр шимчеткилээш: «Ой, холумну шимчедиримге доо хүн караңайнып тур!» — деп бодунуң эскериглерин албан чугаалаар кижи. Ол бир-ле кижини чаңгыс катап дыңнап, танып алганда, ооң үнүн, кылажын черле салчавас.
Нюра дуңмазы 1-ги классчы апаргаш, школадан билип алганын акызынга чугаалап берип турган. Бир-ле хүн школа директору: «Оглуңарны эккелиңер, хынап көөр бис!» — диген. Шылгалда-даа арыг эрткен: үжүктерни алфавит ёзугаар билир, санның аргаларын бодалгага, чижектерге, оон орус дылга база шын харыылаан. Солун амыдырал-даа эгелээн. Школадан аңгыда баар чери – почта дашты. Чагы бажында азып каан радиодан солун дамчыдылгалар дыңнап, дамчыткан ырыларны шээжилей ырлап, чуртта болуп турар бүгү-ле политиктиг, культурлуг болуушкуннарны болгаш сайзыралды эш-өөрү-биле билип ап, бо-ла сайгарган, номчуттунган турарлар. Ол үелерде бүгү чуртта немец дылды өөренири нептерээн турган. Ол дылга Солаан бодунуң башкызы-биле хостуг чугаалажыр турду. Математика база ынак кичээли. Башкы самбырага бодалганы бижээш, Солаанның чанынга келгеш, бодалганың сөзүн, бодап үндүрүптер чугула айтырыын адап бээрге, ол кезек боданып, салааларын шимчеткилээн соонда: «Башкы, түңнелин чугаалаптайн аа?» — дээри шын-на болур турган.
Чеди чыл школазын Солаан чүгле «5» деп демдектерлиг доосту. Чкалов хоорайда (амгы Оренбург) караа четпес база шуут көрбес уругларның тускай школазынче дуңмам өөренип чоруткаш, брайль бижимелин салаа базып номчуп база бижип өөренип алгаш келген. Ынчан мен Кызылдың башкы училищезинге өөренип турган мен. Дуңмамның эртем чедип алганынга өөрүп, Часкалбаа угбамның аалынга чеде бердим.
— Угбаңга номдан номчуй тыртып бербес сен бе, оглум – деп, честем мындыг.
— Шолоховтуң «Тихий Дон» деп романындан солун үзүндүлерни номчуптайн, ачай – дээн соонда, өг ишти имиртиңней берген-даа болза, Солаан салаалары-биле чогаалда болуушкуннарның аайы-биле дыңзыгып, чавырлып турар үн-биле тура-даа дүшпейн, дүргени кончуг номчуп олурду. Мен дуңмамның ынчаар номчуп билиринге өөрүшкүм хайныгып, харлыгып калган, мырыңай караам чажы-даа төктүп, шимчеш-даа дивейн олур мен.
— Ам бо бүгү номнарны бодум номчуур апардым, шуут чүве-дир. Угбай, бо номнарны таптыг тудуп көрүп көр даан – дээрге, кылын улуг альманахка салаам бажын дегзип, канчап ынча хөй тараадан бичии хензиг бөпүрүктерни ылгап билир ирги деп бодап олурдум.
Солаан Оренбургтуң тускай школазын дооскаш, төрээн Чаа-Хөл школазынга физика, математика, химия эртемнеринге очулдурукчу база хөгжүм башкызынга ажылдай берген. Удаваанда Барынмаа Санчыт дээр чалыы-чараш, эрес кыс-биле өг-бүле туткаш, Мерген деп чараш оолдуг болдулар. Оон улаштыр Курск хоорайның караа четпес уругларга тускайлаан хөгжүм училищезинге 3 чыл өөренгеш, кызыл дипломнуг чанып келди. Ол баян ойнап өөредир база клубтарга хөгжүм удуртукчузу болур кылдыр доозуп алган тускай мергежили-биле баштай Шагаан-Арыгга, оон Туранга, Самагалдайга, Кара-Хаакка ажылдап чорду.
Солаан Кыргысович эш-өөрүнүң аразында чарылбас эштерлиг, чугаакыр болгаш чончу кижи. Ооң агитбригадазы чеде берген ажылчын, тараачын коллективтерниң сеткил-сагыжын сергеткен турар чүве. Уран чүүл фестивальдарынга киржип чорааш, ыяап-ла шаңнал-макталдыг келгилээр кижи. Ооң ажыл-ижинге бердингенин, кызымаан үнелээш, Тыва Чазак Солаан Кыргысовичиге «Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп атты тывыскан болгаш Кызыл кожууннуң Культура төвүн Солаан Базыр-оол аттыг кылдыр мөңгежиткен.
Лидия ДОНГАК дыңнап бижээн.
Чуруктарны хуу архивтен алган.
“Шын” №22 2025 чылдың июнь 12
