Хүндүлүг тыва дылдың VIII шуулганының киржикчилери! Тыва дылдың шуулганынга бо чылгы илеткелимде төрээн дылга номчулга айтырыынга доктаап көрейн.
Бо айтырыгның чугулазын ажы-төлүвүске хамаарыштыр кончуг эки медереп билип турар бис. Бөгүн тыва дылдың хөгжүлдезиниң нарын айтырыгларын сайгарып чугаалажып турар хүнүвүсте, айыткан чугула айтырыгны шиитпирлээри-биле, чүнү чедир кылбайн турарывыстың дугайында кичээнгейивисти угландырар сорулгалыг мен.
Чечен чогаалды тодарадыр билиишкиннер
1) Чугаа чорудулгазы (дискурс) Эртемде бо билиишкинни дылдың амгы үениң ажыглалында деп шынарын илередир сорулгалыг ынчаар тодарадыр.
Дыл – кижилерниң аразында харылзажылганың доктааттынган хевири болганда, ол ниитилелдиң болгаш культураның хөгжүлдезинге чүүлдеш болур болгаш дыл ниитилелдиң, ооң иштинде культураның байдалын көрүнчүктелдирип турар. Ынчап кээрде, тыва дылдың амгы байдалы бөгүнгү ниитилелдиң болгаш культураның байдалын, кудулап бадып турар деңнелин көргүзүп турарынга удурланырывыс берге.
Ол ышкаш чечен чогаал база чугаа чорудулгазы болганда, өске хевирниң харылзажылгаларынга бодаарга, ында аас чугаа болгаш парлаан-бижээн сөзүглел тудуш, адыртынмас кезектер чогаалдың ийи тудуш кезээ болур. Ынчангаш чогаал номун номчуп олура, чугааны база чорудуп турарывыс ол. Ынчаарга, чогаал номун номчуп олурар өйде чугаа-домаавыс сайзырап турбас бе?!
Чечен чогаал чараш чүүлдү көргүскен сагыш-сеткил байлааның бир хевири болбушаан, кижилерниң амыдырал-чуртталгазын ажыл-херектер болгаш болуушкуннар кылдыр чуруп көргүзүп, угаадып тайылбырлап турар. Ындыг төлээде чечен чогаал номчувайн чоруур кижи чугаа-домаан байыдарын болгаш угаан-сагыштың төнчү чок ажылын чедимче чок болдуруп турбаан бе?!
2) Артефакт. Чечен чогаал сөзүглелинге база бир хамааржыр эртем сөзү. Ол дээрге кижи төрелгетенниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының үре-түңнели дээни ол. Чечен чогаалда символиктиг (көжүрген) ханы уран уткалар сиңгенин бо билиишкин айтып турар.
Хүн бүрүнүң анаа чугаазы, эртем, өөредилге, хоойлу, эмнелге, шажын, ажыл-агыйга хамаарышкан дээн чижектиг харылзажылганың өске хевирлеринге бодаарга, чечен чогаал – угаан-бодалдың дээди илерээшкини болур. Үе-шаг болгаш национал литературлуг дылдың шилилгезин эрткен болгаш, чогаалда амдыызында дорт илеревээн иштики күштер, ханы уткалар чажыртынып чыдар.
Литературлуг чогаал ниитилел хөгжүлдезинге, кижи бүрүзүнге угаан-сарыылдың болгаш сагыш-сеткилдиң ажылынга улуг идигни берип чоруур артефакт (чүүл) болур. Өзүп олурар салгалдарга – чаштарга, элээдилерге, аныяктарга – чаа билиглер чедип алыр чүткүлүнүң дөзү, чугаа культуразының үлегери, сөс курлавырын делгемчидер, байыдар бир аргазы болбайн аан.
Чогаал номнары – чоннуң үндезин культуразының эдилекчилери, утка-символдар болгаш улус-чоннуң эрткен төөгүзүнүң, ёзу-чаңчылдарының, философиязының, психологиязының дугайында билиглер база келир шаг-үе дугайында боданыышкыннар, күзел-соруувус, үзел-бодалывыс шыгжап чоруур үүжевис. Чечен чогаал уран-чечен шынарының ачызында дылга чаа болгаш хөй-хөй ханы немелде уткаларны сиңирип чоруур.
3) Экология – кижи төрелгетенниң чер бөмбүрзээнге амыдырап-чурттаарының аргаларын тывар эртемниң билиг сөзү болбушаан, база чечен чогаал-биле сырый холбаалыг. Чечен чогаал – культураның бир кезии болганда, кижиниң келир үеде амыдырап-чурттаар байдалын магадылап чоруур. Экология деп сөс эко – оран-сава, оран-чурт, төрээн чурт болгаш логос: сөс, билиишкин, бодал, билиг деп сөстерден тургустунган болганда, ниити оран-сававыс болур чер бөмбүрзээнге азы чырык чер кырынга чаяаттынып бодараан төрээн черивиске амыр-чаагай чурттаарывыс – бойдус хүрээлеңинден болгаш сагыш-сеткил байлаандан онза чугула хамаарылгалыг деп бо чуртталганың нарын болгаш хөй янзы талаларын шинчилээн эртем айтып турар.
Культураның, ооң иштинде уран сөстүң экологиязы дээрге-ле кижи төрелгетенниң мөзү-бүдүш айтырыгларын болгаш бойдус хүрээлеңин кадагалаарын чугулалап көрген эртем болур. Философия эртеминиң классиги Иммануил Кантының бодалын каш чүс чылдар эрткен-даа болза, угаан-сарыылдыглар амдыгаа чедир магадап, амыдыраарының удуртулгазы болдуруп чоруур. Тыва этноска база ол көрүш канчаар-даа аажок чоок: «Ийи чүүл сагыш-сеткилди кайгамчык сонуургал база ханы бүзүрел-биле чүглеп келир: үстүвүсте сылдыстыг дээрни хайгаарап көөрү болгаш ишти-хөңнүвүстү чазап чоруур мөзү-бүдүш» (И. Кант).
Мөзү-бүдүш айтырыы – кижи төрелгетенниң чер бөмбүрзээнге салгалдарын уламчылап чурттаар кол магадылалы. Чечен чогаалда сиңирген бо бедик культуравысты соовустан мандып чоруп олурар салгалдарывыска дамчыдып бээр бистиң дорт хүлээлгевис. Эрзин суурда чурттап чоруур 90 хар ажа берген бир өгбевис өөреникчи чылдарында шээжилеп алганы улуг чогаалды шүлүктеп, сеткил ханып күүседир чаңчылын салбаан. Ооң угааны чарт, сөзү чиге, үнү өткүт амыдыралчы улуг дуржулгазы чүнүң дугайында чугаалап турарыл дизе, амгы үениң байдалынга, негелдезинге чагырты берген иелери, кенээттери, чаш ачыларынга азы ажы-төлүнге төрээн дылын дамчыдып бээри сулараза-даа, бистиң мурнувуста дириг чижек болуп, иениң сүдү, өпей ыры, сургаалы-биле уштап-баштап каан төрээн дылы кижини кажан-даа салбас, кажан кезээде сорук киирип чоруурун көргүзүп турары ол.
Бодалдарывысты төрээн дылывыска илередип өөренир болзувусса, ынчан чонувус-биле тудуш харылзаавыс кошкавас. Ынчан чонувуска амыдырап-чурттаарынга чүү кончуг херек болурун үргүлчү билип чоруур бис. Ооң кол башкызы – төрээн чогаал.
Тыва дылым, улуг шүүрге арыглап каан
Тынын берген өгбелерим дылы ол-дур.
(аныяк шүлүкчү Аржаан Ооржак).
Бо чылын 110 хар оюн демдеглеп эрттирип турарывыс, «Тыва поэзияның хүнү» С.Б. Пюрбюге тураскааткан номунда А.А. Даржай улуг чогаалчының хоругдал черинден үнүп келген баштайгы берге хүннеринде «С.Б. Пюрбюну чүгле төрээн дылы сорук киирип, шыдаттынмас бергелерни ажып эртеринге күш берген» деп бижип турар. С.Б. Пюрбюнуң А.А. Пальмбахка чагааларында: «Мен бодаарымга, менде поэзияның тыныжы ам-даа соксаш дивээн чүве. Бодунуң поэтиктиг сиилбилгезин негеп турар ындыг сеткил-сагыш-даа бар ийин…», «Чүгле чаңгыс-ла чүүлдү – сагышты хөме ап келир бодалдарны дүрген-не тө кааптарын күзээр-дир мен» деп, тыва литератураның классигиниң бо одуругларын бөгүн мында киирип турар ужурувус: кижиниң төрээн дылы кажан кезээде кады чоруур, ол амыдыралдың аак-кээгин ажып эртер күчү-күштү кижиге өргүп-сөңнээр, сорук киирер. Улуг чогаалчыларывыстың үстүнде илереткени бодалдарын дамчыштыр тыва номчукчунуң кичээнгейин тыва прозаже, публицистиг чогаалдарже углаарывыс ол.
Төрээн дылывысты – улугларга-даа, бичиилерге-даа угаан-бодалды, сеткил-сагышты чүглеп чоруур сүзүүвүс, күжүвүс кылып алыылыңар!
Тыва чогаалды улуг сонуургал-биле номчуп чоруурунуң чугулазын ындыг деп бодаар мен.
4) Өг-бүле номчулгазы. Өг-бүле номчулгазы Европа чоннарының культуразынга нептерээн чүүл болуп турган-даа болза, биске, көшкүн аймактарга, ындыг чаңчыл шуут турбаан деп болбас. Канчаарга-даа, тоол ыдарының чаңчылы, ыр-шоор, шагаа, дагылгалар болгаш дойлар үезинде төрел аймактарны каттыштырган ырлар, йөрээл-сөстер, иениң өпей ырлары, чаштарывыска көгүдүглер дээш чүнү чок дээр! Чаа тыва культурада болза, аалга улуг назынныгларга сургуулдарның кыйгырып бээри (ыыткыр номчуп бээри) чоокка чедир турган чаңчыл база өг-бүлеге номчулга ол деп билип турар бис.
Өг-бүле номчулгазының чаагай чаңчылын эгидип алырының чугулазын төрээн дылга номчулга айтырыгларын шинчилеп чоруур эртемденнер тускай демдеглевишаан, мындыг чүүлдү айтып турар.
Бир-ле дугаарында дараазында айтырыгларны боттарывыска салыптаалыңар:
1. Өг-бүлеңерде, бажыңыңарда чечен чогаалдың ном саңы бар бе?
2. Чаа чечен чогаал номнары-биле ол чаарттынып турар бе?
3. Номчуттунарынга ынак силер бе?
4. Бичии чаш турар шааңарда ада-иеңер силерге ном номчуп берип чораан бе? Олар ажы-төлү, силер-биле, номчаан номунуң дугайында чугаалажып турган бе?
5. Бөгүн силер ажы-төлүңерге ном дугайында чугаалап берип чоруур силер бе? Номчааныңар чечен чогаал номунуң дугайында бодалыңар, сеткилиңер үлежип чугаалажыр-дыр силер бе?
6. Кандыг ном өг-бүлеңерниң эң ынак ному болурул? дээн чижектиг айтырыглар.
Чүге өг-бүлеге чечен чогаал номчулгазы чугула херек болуп турарыл?
1) Өг-бүлеңерниң кежигүннери аразында демниг, өзүлдеге сонуургалдыг болур, бот-боттарынга улам чоок болур деп турар.
2) Амыдыралдың берге айтырыглары туруп кээр таварылгаларда өг-бүле кежигүннери аразында билчир болгаш чаңгыс демниг болур.
3) Номчуттунарынга сундулуг чорук, ылаңгыя чечен чогаал номчулгазы уругларның угаан-бодалын сайзырадыр, бодамчалыг болурунга өөредир, мөзү-бүдүш, үзел-бодалын хевирлээр дээрзи билдингир.
Эң чугулазы: чечен чогаал номчулгазын дамчыштыр уругларывыстың өзүлдези бистиң караавыска эртер, ол бистиң дорт удуртулгавыс, изиг чүрээвистиң киржилгези-биле эртер – оон бедик хүлээлге болгаш кежик кижиге онаажыры берге.
Уран ДОНГАК, филология эртемнериниң кандидады, ТГШИ-ниң директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы.
Чуруктарны интернеттен алган
“Шын” №95 2023 чылдың декабрь 13
