Чаңгыс чер чурттуум чогаалчы Александр Даржай-биле Булуң-Терек, Чаа-Хөл чораанывыста, Дөргүн-Аксы деп черде бедик эвес туруг баарында хадыңчыгаштар, шеттер, талдар аразындан агып үнүп чыдар кара-сугга машинаны албан доктаадыр кижи. “Төрээн хемивистиң суун пактап аалы” дээр. Ооң “Чаа-Хөл хемим” деп шүлүүнде
Чаа-Хөл хемим,
Чалгыгларың шуудуп алгаш, чүрээм өттүр
Шааладыр шуралыктап агып тур сен.
О, Чаа-Хөл!
деп одуруглар шүлүкчүнүң чүрээнге, ол соок кара-сугну суксун хандыр пактап турда, тывылган чадавас боор оң.
Александр Даржайның “Кылаңнашкан дамдылар” деп шүлүктер номунда үш одуруг шүлүк бар.
Булуктарга алзывыткан төрээн суурум –
Булуң-Терээм, мени манаан авам ышкаш,
Оруктува карак салбайн туру-ла боор.
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның чогаалдарын эң-не сонуургап номчуур кижилер, ооң авазы ышкаш, эргим сууру Булуң-Теректиң чурттакчылары чаңгыс чер чурттуглары дээрзи чугаажок. Ынчангаш шүлүкчүнүң 80 харынга тураскааткан “Ханы ынак төрээн өргээм – Чаа-Хөлүм” деп номчулга конференциязы чогаалчының төрүттүнген хүнүнүң бүдүүзүнде, ноябрь 2-де, Булуң-Терек суурнуң Культура бажыңынга бир янзы чылыг-чырык сагыш-сеткил хөөнүнге эрткен. Александр Даржайның чогаадыкчы чоруунга сонуургалдыг, шүлүктерин номчуурунга ынак кижилер Чаа-Хөл кожууннуң шупту суурларындан аңаа чыглып келген. Чогаалчының шүлүктерин номчуурундан, ооң шүлүктеринге бижээн ырыларны ырлажырындан аңгыда, Александр Даржайның чогаалдарының маадырлары Булуң-Терек суурнуң чурттакчыларының дугайында сактыышкыннар дыка солун болган.
Александр Даржайның “Хүн чөөн чүктен үнер” деп чечен чугаазының маадыры Тарзанны чогаалчының чаңгыс чер чурттуглары сактып чугаалашканнар. Тарзан 1950–1970 чылдарда Булуң-Терек суурга чурттап чораан. Ол шагдагы Чаа-Хөл районга ону танывас-билбес кижи чок. Ады Дүпчүр, шолазы Тарзан деп оолдуң овур-хевирин Александр Даржай чогаалында чырык кылдыр көргүскенин Светлана Ховалыг кысказы-биле сайгарып чугаалаан.
Бичиизинде Тарзан-биле канчаар ойнап, хемге эштип, балыктап, каттап чораанын конференцияның киржикчилери улуг назы-харлыг кижилер дыка чылыы-биле сактып турдулар. Дүпчүрнуң угааны арай багай-даа болза, аажы-чаңы оожум, эвилең-ээлдек, хөйлеңинге хөй-ле янзы-бүрү хөрек демдектери астып алыр оол чораан. 1960 чылдарда “Тарзан” деп кинону Булуң-Теректиң клувунга каш-даа катап көргүскен. Кинонуң маадыры Тарзанның шимчениринге, кылаштаарынга Дүпчүрнүң кылаштаары, шимченири дөмейзимээр боорга, школаның склад эргелекчизи Василий деп орус кижи ону “Тарзан” деп шолалап каан. Тарзан Булуң-Терек суурнуң дуза херек чурттакчыларынга, школаның интернадының поварларынга дузалажыр, ыяш чарар, суглаар дээш өске-даа ажылдарны кылыр. Ынчангаш поварлар Тарзанны чемгерип каар турганнар. Төрелдериниң, чонунуң аразынга Тарзан ынчаар чурттап чораан.
Келир үениң чогаалчызы Александр Даржай 1962 чылда школаны дооскаш, колхозка тудугжулап, фермага хаваннар ажаап, Аймыырлыг биле Терезин суггарылга бугаларын казып, кандыг-даа ажылды кылып чораан.
Хаяалыг-Даг кадырындан хая бузуп,
Хараган сөп, Аймыырлыгга буга казып,
Кадыг ажыл берге аарын билип өстүм.
Ооң кады ажылдап чораан кижилери сөөлүнде барып Александр Даржайның чогаалдарының маадырлары апарган. Оларның бирээзи Нордук угбазы. Ооң дугайында шүлүкте мындыг одуруглар бар.
“Төрээн сууруң Булуң-Терээң дугайында
Төөгүп бер!» – деп дилээр болза, эге баштай
Салааларын сорбуландыр чугай чип каан
Чаагай чолдуг Нордук угбам сактып кээр мен.
Номчулга конференциязының киржикчилери Нордук угбайны база сактып чугаалажып шаг болганнар. Чогаалдарының маадырларының овур-хевирин Александр Даржай дөзевилеп чуруп алган Булуң-Терек суурнуң өске-даа чурттакчыларының дугайында дыңнаары, эң ылаңгыя аныяктарга дыка солун болган.
Тываның улустуң чогаалчызы Александр Даржайның 80 харынга тураскааткан “Ханы ынак төрээн өргээм – Чаа-Хөлүм” деп номчулга конференциязы чогаалчының шүлүктери болгаш проза чогаалдары төрээн чурту, төрел чону-биле тудуш дээрзин көргүскен.
Александр Даржай төрээн чурту Булуң-Теректи кажан-даа утпайн чораан.
Өскен черим саарыын сактып келгенимде,
Өле баштыг, кырый берген ашак эвес,
Кызыл-даван хензиг оолак апаар-дыр мен.
Ш.Суваң.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №85 2024 чылдың ноябрь 6
