Тываның найысылалынга “Тараа дою” этнокультурлуг фестиваль болуп эрткен. Өскээр чугаалаарга, дүжүт байырлалы дижир. Ук хемчег республиканың бай-байлак культуразынче болгаш ёзу-чаңчылдарынче шымнып кирер күзелдиг хөй-ле кижини хаара тудупкан. Фестивальдың киржикчилери чиңге-тараадан кылган аъш-чемин Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң даштынга делгеп, тус-тузунда боттарының шөлчүгештерин кылгаш, турупканнар.
Ниитизи-биле хемчегге Кызыл хоорайдан 2 албан чери, 9 өг-бүле, 24 хууда сайгарлыкчы, 4 хууда киржикчи, 17 боттарын ажылга хаара тудуп турар хамаатылар киришкен. Кызыл хоорайны кеш болгаш шээр аарыгларга удур диспансер, 9 дугаар гимназияның өөреникчилери болгаш башкылары, ТывКУ-нуң бойдус-география факультединиң студентилери төлээлеп киришкен.
Музейниң бо төлевилелин Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем, Культура яамылары, ТР-ниң Сайгарлыкчыларны деткиир фондузу, Кызыл хоорайның мэриязының Культура департаментизи деткип, кады организастаан.
Бо фестиваль дээрге киржикчи бүрүзүнүң бодунуң аъш-чем кылырын көргүспүшаан, тыва кухняны таныштырып турары ол. Хемчегниң база бир чугула кезээ тыва культурада чугула рольду ойнап турар чиңге тарааны хоорары болган. Фестивальдың киржикчилериниң бирээзи Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суурундан Алдынай Куулар бодунуң өг-бүлези-биле чедип келген. Ооң авазы Ольга Кара-Саловна Сат чиңге-тарааны болбаазырадып, оон аъш-чем кылырын ажы-төлүнде тайылбырлап, ам-даа кылып берип чоруурун ол демдеглээн: “Авамның биске тыва ёзу-чаңчылдарны өөредип, тыва чемнерни, ылаңгыя тараа аймаан кылырын көргүзүп чоруурунга чоргаарланып, ававысты деткип чоруур бис. Бөгүн бис мында манчы, чиңге-тараа, саржаг, ааржы, чөкпек, быштак, кадык, өл-ааржы, боорзак, далган, хойтпак, шиме, сүттүг шайны белеткеп алдывыс”.
Оон аңгыда, чиңге-тараа, арбай далганы, шөйген тыва быштак, чочак, чалчымак, хаарган шай дээн ышкаш национал тыва чемнерни кылырынга мастер-класстарны эрттирген.
“Тыва кызы” аас чогаал бөлүү, “Эне-Сай” ансамбли, Кызылдың уран чүүл колледжизиниң хореография бөлүү, ТР-ниң алдарлыг артизи Вероника Чооду олар киржикчилерге болгаш чыылганнарга ыры-хөгжүмнү бараалгадып, байырланчыг хөөннү киирген. Тываның ном үндүрер чери, ТывКУ-нуң ботаниктиг сады, Кызылдың хоочуннар бажыңы номнар делгелгезин база кылган.
Бо хемчегни Тывада Кадыкшыл, а Россияда Өг-бүле чылынга тураскааткан. Республиканың кеш болгаш шээр аарыглар диспансериниң санитары Чинчилдей Монгуш Тываның ССРЭ-ге каттышканындан бээр 80 чыл оюн таварыштыр чаңгыс чер чурттугларынга байырын чедирген: “Бүгү чонумга байырым чедирип, Өг-бүле база Кадыкшыл чылы болганда, кадыкшылды болгаш өг-бүле бүрүзүнге амыр-тайбыңны күзедим”.
Организакчыларның бирээзи биология эртемнериниң кандидады Лаида Монгуш: “Бо чылгы фестивальдың бир онзагай чүүлү– Кызыл хоорайның албан черлериниң болгаш найысылалдың чурттакчы чонунуң мында киржип чедип келгени. Ооң мурнунда чүгле кожууннардан киржип кээп турган. Ниити ортумак өөредилге черлериниң, гимназияларның, Кадык камгалал яамызының, бөдүүн чурттакчы чоннуң өгбелеривистен дамчып келген ёзу-чаңчылдарывысты кадагалап арттырып алганы, келир үениң салгалдарынга дамчыдып бээри-биле мында киржип чедип келгени өөрүнчүг-дүр.”
Ооң чугаалап турары-биле алырга, ниитизи-биле хемчегге 700 хире кижи киришкен. Ол ышкаш фестивальга делгээн аъш-чемни амзап, делгелгелерни, мөөрейлерни эрттирип, тыва чемнерни, каасталгаларны, суй белектерни садып турган.
“Канчаарга-даа ада-иелер, кырган-авалар, кырган-ачалар боттарының уругларын, уйнуктарын деткип, оларга дузалажып турарлар. Киржикчилерниң хөй кезии кожууннардан келген. Тарааны колдуунда улуг-хемчилер, чөөн-хемчикчилер болбаазырадып чоруур. Өвүр кожууннуң чурттакчы чону үргүлчү эвес-даа болза, дөмей-ле ук ажылды кылып чоруурлар. Тараа аймаан мал-маганга, дуска орнажып алырлар” – деп, Лаида Монгуш чугаалаан.
Болган хемчег чурттакчы чонну болгаш аалчыларны чүгле тускай тыва чемнер-биле таныштырар эвес, а тыва ёзу-чаңчылдарны кадагалап арттырар, нептередир сорулгалыг Тываның культурлуг амыдыралының чугула болуушкуну болган.
Фестивальдың түңнелинде чиңге-тараа кылыр мастер-класс мөөрейинге Алдынай Кууларның өг-бүлези тиилээш, 8 муң акшаның сертификады-биле шаңнаткан. Алдын Хомушкунуң өг-бүлези 2-ги чер дээш 5 муң, а үшкүзүнге Орланмаа Идам-Сюрюннуң өг-бүлези 3 муң акшаның сертификаттарын алганнар.
“Чиңге-тараа тарыыр ёзу-чаңчылга шынчызы дээш” Мира Кыргыстың, “Аныяк салгалды ёзу-чаңчылдарга чаңчыктырып турары дээш” Саида Сартыылдың өг-бүлелерин өөрүп четтириишкин бижиктери болгаш өртектиг белектер-биле шаңнаан.
“Тараажының чедиишкиннериниң делгелгези” деп мөөрейге Има Тюлюш тиилээн. Ийиги, үшкү черлерни Евгений Никитин, Эрес Жуков алгаш, Сайгарлыкчыларны деткиир фондунуң деткимчези-биле шаңнатканнар.
“Тараам турда тодуг-ла мен” деп эң-не тергиин чогаадыкчы программа мөөрейинге Валентина Ондарның удуртканы Кызыл хоорайның Хөгжүмчү аттыг хоочуннар ансамбли тиилээш, 10 муң акша-биле шаңнаткан. С.Ч. Шулуу-Маадырның удуртканы Кызыл хоорайның 9 дугаар гимназиязының бөлүү 2-ги, а Ф.А. Артынаның удуртканы Кызыл хоорайның “Мөңгүн үем – меңээ эргим” хоочуннар ансамбли 3-кү черге төлептиг болуп, өртектиг белектерни алганнар.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны Национал музейниң парлалга албанындан алган.
«Шын» №79 2024 чылдың октябрь 16
