Тываның көдээ ажыл-агыйларында часкы хову ажылдары адакталган, ам суггарылга, чемишчидилге ажылдары кидин түлүк чоруп турар. Тарылга шөлдериниң хемчээли-биле республикада мурнуку одуругда чоруп турар Таңды кожууннуң тараалаң бай хову-шөлдеринде ажыл-ишти сонуургап четтивис.
Кожуун төвү Бай-Хаак суурдан 2 километр чартык черде Уургайлыг аржаанынче баар оруктуң кыдыын дургаар демир удазын-биле шевергини аажок кажаалап каан улуг шөл көстүп келди. Тараа тараан ногаан шөлде машина-трактору ажылдаан, ажыл-иш кидин түлүк чоруп турар. Ол дээрге Тывада сураглыг тараажыларның бирээзи Александр Боровиковтуң арат-фермер ажыл-агыйының шөлдери.
Ол хүн тараа шөлүнде Александр Максимович эң-не кол дузалакчызы Игорь Булатов-биле ажылдап турар болду. Механизатор Игорь Витальевич «пульверизатор» дээр суук чемишчидилге чаштырар тускай херексел кошкан тракторну башкарып турар. Ооң бөгүнгү кылыр ажылы — улуг шөлде өзүп турар чиңге-тарааны чемишчидери.
Арат-фермер Александр Боровиков бодунуң ажыл-агыйын биске таныштырды:
«Ийи дугаар чыл шенелде ажылдары чорудуп турарывыс бо. Түңнелдер багай эвес. Эрткен чылын октябрь 28-те тараан ак-тараавыс ам өзүп турары бо. Ооң мурнунда чылын кыш удур тараан тараавыс долуга алыскаш, дүжүдүвүс багай болган, чүгле 10 хуузун камгалап шыдаан бис. Нарын чүүлдер хөй, чедир кылдынмаан ажылдар, ону эде кылыры дээш... Ол бүгүнүң түңнели тарааның өзүп турарын эки хайгаарап көөрүнден хамааржыр.
Үнүш база кижи-биле дөмей
Бо чылын час узун, доңаттыг болган, оон хенертен изий берген. Ынчангаш бо чылын 2 аңгы тарылганы кылдывыс: эрте тарылга, оон кезек турупкаш, орай тарылганы чоруткан бис. Чүге ынчаар кылган бис дээрге, агаар-бойдустуң таарымчалыын көрүп тургаш, эрткен чылдарның түңнелин өөренип көргеш, орнун тургузуп ап турарывыс ол».
Александр Максимович бо чылын чаа программаже шилчээнин дыңнатты. Ол дээрге суук немелде чемишчидилге. Ол эки түңнелдерни көргүзүп эгелээн.
«Алтайга көдээ ишчилерниң шуулганынга чорааш, көрдүм, бүгү Сибирь «суук удобрение» чемишчидилгеже шилчип турар. Суук удобрение үнүштү 100 хуу чемишчидер. Ындыг болзажок, гранулалыг немелде чемишчидилгени база ам-даа ажыглап турар бис, ооң түңнелдери база эки. Эки шынарлыг культура өссүн дээр болза, үнүштү немелде чемишчидиптери албан. Ол база кижи-биле дөмей, чаш уругну чаңгыс чемгерип каарыңга, өзе бербес болгай, үнүш база шак-ла ындыг» – деп, тараажы чугаалады.
Боровиков бо чаа арганы ажыглаар дээш, суук чемишчидилге чаштырар чаа техниканы садып алган. Ооң ажылы дыка эки түңнелдерни берип эгелээн деп ол чугаалады:
«Езулуг «ноу-хау» деп болур – автоматчыткан, 24 метр черни эжелептер, 20-ден 60 гектар чедир узун шөлдү ажылдап кааптар. Бо улуг шөлдү чаңгыс хүн чаштырар, чүгле чер дески-ле болза. Шөл дески эвес болур болза, чаштырар үези улгады бээр».
Бо үеге чедир тараа шөлүн 3 катап суук чемишчидилге-биле чаштырган, ам 4 дугаарын эгелээр. Агаар изип, сооп турганындан, тарааның бажы бо чылын арай бичежек болган. «Ынчалза-даа эки чемишчидилге-биле орнун тургузуп, дөмей-ле улаштыр соксаш кынмайн ажылдаар бис» – деп, Александр Максимович чугаалады.
Боровиковтуң ажыл-агыйында ниитизи-биле 900 гектар шөл бар. Бо чылын кырлыг-караны 100 ажыг гектар шөлде, рапсты – 120, нарын хендир азы лённу 20 гектарда шенеп тараан, артканында Оңгар-Ховуда шөлдери-биле катай кызыл-тас биле суланы тараан.
Кукуруза тарып болур
Амгы үеде чаа технологияларны ажыглап, дүрген быжыычал гибрид үрезиннерни үндүрүп эгелээнин, удавас биске кукуруза, тарымал тоорук культураларын безин тарып болурун карааның оду хып турар сорук кире берген тараажы чугаалады:
«Арыг сибирь сорттары-биле чүнү-даа тарып болур бис. Келир үеде, мындыг санкциялар чоруп турда, чүү болу бээри билдинмес ышкажыл. Ынчангаш боттарывысты чемгерип шыдаар кылдыр ажылдаарын үе негеп келген».
Арат-фермерниң ажыл-агыйында машина-техника четчир: чаа «Кировец» трактор, ийи МТЗ трактор, ийи Т-150 трактор, ийи комбайн бар.
«Бо чылын күрүнеден дыка улуг деткимчени алган бис, чаа «Кировец» тракторувус бо тур. Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының деткимчези-биле суук чемишчидилге чаштырар «пульверизатор» деп херекселди садып алдывыс. Ооң өртээ 2 млн 800 муң рубль, яамы 75 хуузун дедир эгидип берген. Чаңгыс фермер кижи ындыг улуг эт садып алыр харыым кайда боор, дыка улуг деткимче болду. Көдээ ажыл-агый яамызы, Тываның Чазааның бо үеде шынарлыг ажылдап турар апарганын демдеглээр апаар» — деп, тараажы өөрүшкүзүн илеретти.
Кадрлар айтырыы берге
Александр Максимович чүгле удуртуп кылаштап турбас, тракторну, комбайнны боду мунупкаш, ажылдаар кижи болду. Ооң ажыл-агыйында боду-биле катай ийи-ле ажылчын бар. Чүгле тарылга, дүжүт ажаалдазының үезинде немей улус хөлезилеп алыр. Келир үеде ажыл-агыйы ам-даа улгадыр, ынчангаш немей ажылчыннар хереглей бээри чугаажок деп ол дыңнатты.
Чүгле кадрлар айтырыы чидиг болуп турарынга ол хомудаар болду:
«Аныяктар шупту компьютерлерде олурар, дуржулгалыг механизаторлар тывылбас-тыр. Совет үеде ажылдап турган кижилер ам кыраан, аныяктарның ажылдаар шынары баксыраан. Агрономия талазы база шак-ла ындыг муңгаранчыг байдалда…»
Александр Боровиков Таңды кожууннуң ажылгыр-кежээ, төлептиг оглу. Ооң өскен-төрээн сууру Бай-Хаак. Ол аңаа-ла школаны дооскаш, шериглээш келгеш, кожуун эмнелгезинге 37 чыл чолаачылап ажылдаан. 2007 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, тараа ажыл-агыйынче шилчээн. Оон бээр 15 чыл дургузунда төрээн чуртунуң кара хөрзүннүг тараалаң шөлдеринде тараазын тарып, тодуг-догаа амыдырап, хүндүткелдиг чурттап чоруур.
Алдынай АРАКЧАА.
