Тараканнар клоптар дег кижини ызырбас, ынчалза-даа олар янзы-бүрү аарыгларны тывылдырып турар. Чаңгыс кыс таракан хөй аал чурттаар улуг бажыңның амыр-тайбың чуртталгазын үрептер салдарлыг. Дыка хөй улус тараканнардан адырлып чадап, оларның-биле тулчуп чоруур чадавас.
ТАРАКАННАР КАНЧАП ӨЗҮП КӨВҮДЭЭРИЛ?
Чылыг болгаш караңгы черлер тараканнарның чурттаарынга таарымчалыг байдал-дыр. Олар квартирадан квартираже соңгаларның азы эжиктерниң тиглери-биле, квартира агаарладыр үттер-биле хоорзалар дамчып, бок октаар хоолайлар болгаш тудугларның фасадтарын дамчыштыр көжүп чоруур. Оон аңгыда көшкен хамаатыларның ижик-дөжээ, эт-севи, идик-хеви, дериг-херексели-биле бажыңче кирип келир. Чамдык таварылгаларда садыгдан садып алганывыс чаа эт-сеп-биле безин чаңгыс кыс таракан хай-бук бооп кирип келирге, чогуур үе-шаанда узуткавас болза, сая-сая кылдыр өзүп көвүдей берип болур.
Таракан дээрге синантроп организм-дир. Тараканнар кижилер чокта чурттап шыдавас дээни ол-дур. Олар хөй кезиинде чем кылыр, чемненир өрээлдерге турумчуп, өзүп көвүдээрлер. Чүге дээрге аңаа чем тып чиири белен. Ылаңгыя ажык бок шыгжамырлары, дамдылап турар раковина, чугдунмаан аяк-сава, стол кырында аъш-чем, хлеб тогланчылары азы үстүг чүве артып каар болза, тараканнар амырап каар. Олар оон ыңай чүгле кижи чеминге эвес, а азырал дириг амытаннар чеми-биле база азыранырлар.
Тараканнар хөй кезиинде электри херекселдеринге: тостерге, микроволновкага, плитага, телевизорга, холодильниктиң артыкы ханазынга уялаар– ында чылыг, караңгы болгаш айыыл чок. Олар база-ла раковина, кухня шкафтары, вентиляция шөлдери, плинтус адаанда оңгарлар болгаш обойлар адаанда үскүлежип турар хос черлерге турумчуурунга ынак.
Олар боттары эмин эрттир өзүп көвүдээш, чеми чедишпестеп эгелээрге, кожазында бажыңнарже тарап, көжүп эгелээрлер. Солун чүүл болза, олар база кижилер ышкаш, «хайгыылчыларын» чорудуптар, кожазында девискээрни хынап, амыдыралга тааржыр-таарышпазын тодарадыр. Бир эвес кургаг, арыг, шупту чем чажырып каан болгаш таракан хораннаар чүүлдер чытталза – ындыг черже көшпес, боттарынга таарымчалыг черни шилип, өскээр хайдынып чоруп каар.
ТАРАКАННАРДАН КАНЧААР АДЫРЛЫП АЛЫРЫЛ?
Эгезинде улусчу эмнээшкиннерни ажыглап шенээр
Бир эвес силерниң бажыңыңарга тараканнар турумчуп алган болза, ол байдалга кажан-даа чаңчыгып болбас, туржур херек. Олар чүгле чемненир өрээлди долгандыр эвес, а бүдүн бажыңга дүргени-биле тарап эгелээр. Ол аразында тараканнарның буттарынга микробтар, аарыг тарадып турар бактериялар болгаш вирустар чыглып кээр. Олар аллергия тывылдырып, астмага чедирип болур. Оон аңгыда кижиниң кулаанче таракан кире берген таварылгалар база хөй.
Тараканнар хоралыг бүдүмелдерге дыка дүрген чаңчыга бээр болганда, олар-биле демисежир чаа аргаларны специалистер үргүлчү ажылдап кылып турар. Баштай улусчу эмнээшкинни шенеп көөр болза эки. Химиктиг бүдүмелдерге деңнээрге, азырал дириг амытаннарлыг болгаш бичии уругларлыг бажыңнарга эм оъттарны ажыглап болур.
Бор кислотазы
Эң-не үре-түңнелдиг болгаш чиик өртектиг аргаларның бирээзи. Хөй-ле хоралыг бүдүмелдерден ылгалдыг бо бүдүмел тараканның нерв системазынга салдар чедирбес: ол ооң чем хайылдырар органнарының ханаларын үреп кааптар. Ону аптекадан садып ап болур. Таракан узуткаары-биле бор кислотазының порошогун садып алганы дээре. Ооң-биле плинтустарны, столдарны дээш кайда тараканнар хөй чыглып турарыл, ол черлерни чаар. Ынчалза-даа ооң орнунга кислотаны чемге холуп каар болза, эки үре-түңнелдиг болур. Чиг чуурганың сарыг черинге ийи омааш бор кислотазын холуй булгааш, бичии-бичии тогланчылар кылдыр нугупкаш, тараканнарның чемненир черинче чажыптыңар. Тараканнарның тыныш органы аажок сайзыраңгай болганындан кислота чыдын билип кааш, чивейн барып болур. Ынчангаш тогланчыларга ванилин, чигир пудразы, крахмал, далган дээн ышкаш продукцияның кайы бирээзин холуп каап болур силер. Чыды чаагай боорга, кислота холумактыг деп билбейн чиптерлер.
Нашатырлыг спирт
Бо спиртти чемге холуурга, тараканнар чивес. Чүге дээрге оларның тыныш органы аажок сайзыраңгай дээрзин сагындырдым. Ынчангаш ук спиртти чүгле коргудуп чорудуптарынга ажыглап болур. 1 литр сугга 1 омааш спиртти холааш, плинтустарны, эт-сеп кырын чаар. Шаланы чуп кааптар. Тараканнар шупту көжүп чоруй баргыжеге чедир, 2-3 хонгаш-ла, ол процедураны катаптаар. Резин перчатка болгаш маска кедерин утпаңар. Бир эвес квартирада кижи чурттавайн турар болза, сууңарга спиртти элээн көвүдедир холуп ап болур силер.
Аммиактан аңгыда, уксус, хлор, белизна, растворитель, дозу, бензин болгаш керосин чыдындан тараканнар дезип чоруй барып болур. Чеснок, герань, мелисса, пижма, полынь, эвкалипт дээн ышкаш үнүштерниң чыдындан база тараканнар коргар.
Доңурар арга
Кижилерниң кажан шагдан ажыглап келгени халас аргазы – доңурары. Ымыраа-сээк дег, тараканнар база сооктан камгаланып шыдавас, эң-не коргары чүүл – доңары. Казыыр 5 градус чедерге-ле, тараканнарның чуургалары өлгүлеп каар. Ынчангаш чамдык таварылгаларда эжиктерни, соңгаларны ажыткаш, чылыдылганы соксаткаш, 4 шак иштинде оран-саваны агаарладыптар. Ол арганы чүгле кышкы үеде ажыглап болур.
Эң-не бөдүүн арга
Тараканнар эмин эрттир өзүп, көвүдеп четтикпээнде, садыгдан тускай хырбалыг кожааны садып ап болур. Бир болза боду кылып алыр. Бир-ле тавакты азы лаазаны үс-биле чаапкаш, саваның дүвүнге чигир азы хлеб, печенье, пряник, конфет тогланчызындан, азы ары чигири дээш бир-ле чыды чаагай чемден салып калыңар. Амданныг чем чыдын чыттапкаш, саваже кире бергеш, үске тайгаш, дедир үнүп шыдавайн баар.
Чоннуң ажыглап чорааны аргаларындан аңгыда, эртемденнерниң, тускай специалистерниң ажылдап кылганы гельдерни, тускай хырбалыг кожааларны, чугайларны, спрей болгаш аэрозольду ажыглап болур. Үстүнде санап адааным сүмелер дузалавас болза, тускай профессионалдардан дуза дилээни дээре. Олар дыка дүрген болгаш кончуг шынарлыг кылдыр бажың иштин дезинфекциялап кааптар. Чүгле ол үеде айыткан хуусаа дургузунда кижи чурттавас ужурлуг. Ол ачы-дузаның өртээ специалистерниң ажыглаар хоранындан болгаш арыглаар шөлдүң хемчээлинден хамааржыр.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18