Оолдар, уруглар классты долдур чыглып келген. Кижи бүрүзү-ле Баштак-оол башкының чанында тугурук сандайда кырган ашакче кайгаар болган. Ол ашак аяк аксы дег төгерик-төгерик хээлиг, өкпең өңнүг торгу-биле додарлап каан хураган кежи тоннуг, сарыг чычыы курлуг, кара кидис идиктиг, солагай холунда халбаңныг бөргүн тудуп алган бооп-тур. Хирезин бодаарга, ол ашак хураган кежи тонун кедипкен, харын бир-ле улуг найырга келгензиг. Ол ашак даады-ла оң холунуң улуг-эргээн ходуңнадыр, оозунуң хертеш деп чүвези кедергей. Сыгдыгыр караа-биле кеденгензиг ыңай-бээр көргүлээрге, дөңгүрертир чүлүдүп алган бажында мөңгүн инелер чайыннанганзыг-даа. Сегелинде сырбык сыргазы дег салы сайгылгаан чырыынга саргараш-саргараш кынныр болган. Ол ашак бир көрген чүвезинче шуут өрүмнендир кайгаар – кара элдеп кижи болган.
Ак-Туругнуң өскүстер школазынга талыгыр черден келген болгаш, Дургун-оол ол суурда чүү ындыг ашак чурттап турарын орта билбейн турган. Ыяш-даштан чүүл-бүрү чүве чазаар шевер ашак бар деп дамчыыр чугаа дыңнаан боордан башка, Дургун-оол ол ирейни чогум чоогундан черле көрүп көрбээн, ынчангаш чиктиг бодап олурган. «Хөөкүйүмнү! Арай озалдаан-дыр сен. Бежен ажыг харлыг кижи бистиң-биле канчап быражыр сен? Ол дагыр-дагыр салааларың карандаш кайын тудуп аарыл аан? Бистиң-биле кады өөренириң ол бе, таан-даа кайынам! Сан бодаар болза, мөөрейим черле сеңээ кайын алзыр мен!»
Баштак-оол башкы ол ирейниң кулаанга бир чүве сымыранырга,
– Силер бодуңар чугаалаптыңар! – дээн ышкаш болган.
– Эргим уруглар! Бис бо кежээ чүге мында чыглып келген бис? Ооң ужурун кым билирил?
– Силерниң дайылдажып чорааныңар дыңнаар дээш! – диген дораан, Дургун-оол чанында олурган Кертикпенниң кулаан шымчый каапкан.
– Оожум, оожум, оолдар! Тенектенмеңер! Бистиң чалап эккелген кырганывыс болза, Монгуш Черзи-дир. Ооң ат-сывын дыңнаваан кижи силерниң араңарда чок боор. Бистиң хүндүлүг кырганывыс болза, анай кара чажындан ыяш-даштан мал-маган дүрзүзү, аң-мең дүрзүзү, оон ыңай аъттыг, чадаг кижилер чазап-сиилбип кылыр шевер-дир. Бис бөгүн шевер кырганның кылган ажылдарын көөр, оон бодунуң дугайында чугаа-соодун дыңнап кежээлээр-дир бис! – деп, Баштак-оол башкы арай чевени кончуг чугаалаар болган, хирези бир-ле чүведен сүрээдээн янзылыг апарган.
Дас кара өңнүг чонар-даштан оюп-сиилбип кылган, хииктелдир челзип орар аъттыг аратты стол кырында көөргедир салып каан. Оон ыңай кара-кара, ак-көк, көк-көк өңзүмээр чонар-даштар бар болган. Кыдыглары шала куурартыр элей берген кара былгаар хапты база ол-ла стол кырында салып каан. Улус көрбес чүве болза, Дургун-оол ол кара хапты колдуктапкаш, дашкаар үне халыыр сагыштыг олурган.
– Эргим уруглар! Мен бо удаа дайылдажып чорааным силерге чугаалавас мен. Соонда болгай аан. Эргим уруглар! Бис бо кежээ ыяш, даштан чүве чазаар Монгуш Черзиниң чугаазын дыңнаар-дыр бис. Че кырган, чүнү чугаалаар силер? – дээш, Баштак-оол база катап олуруп алган.
Өөреникчилер, дүнеки чыдынындан хоюп ушкан торлаалар дег, хүлүредир хөлзей бергеннер. Башкы хола коңганы чайып каарга, дүлгээзинниг шимээн чавырлы берген. Шевер ирей оожуму сүргей туруп келгеш, кара даштан чазап-сиилбээн аъттыг кижиниң чанында күдүе берген турза-ла турган.
– Мен баштай бодумнуң допчу намдарымны чугаалап көрейн, уругларым. Мен болза ядыы араттың оглу мен. Чеди-сес харлыымдан авамга дузалажы бердим. Шай хайындырар кургаг чээргенни чыып эккээр апардым. Авам-ачам ырадыр чүве барган болза, чаш дуңмаларым чанынга олурар, оларны ойнадыр турдум. Эң бичезин чүктеп алгаш, арай элээдилерин эдертип алгаш, элезинниг сайга сайзанактап ойнаар турган мен. Он харлап чорааш, шору эр апарган мен. Ачам бир байның тараазын тарып бергеш, саар инек база мунар аът ачылап аар турган. Ачам ол шагда ыяш андазын-биле тараа тарый бээрге, мен шарылар бажы мунар турдум. Көрдүңер бе, чаштарым? Мен силер ышкаш чорааш, ада-иемге дузалажып чораан-дыр мен. Ол шагда силер ышкаш бичии кижилерниң кылыр чүвези болза, чээрген-чуурган чыыр, дуңмаларын карактаар, анай-хураган кадарар чораан-дыр. Ол шагда ном-дептер, карандаш-саазын деп чүвени дыңнавас-даа чораан чүве. Мээң допчу намдарым дээрге кара чажымдан мынча ботка чедир чүгле ажыл кылып келген кижи мен. Мээң черле кылбаан ажылым чок, буга касчып чордум. Ийи холум-биле улуска аптара-сава чазап берип, ынчаар-ла ажылдап чордум. Арат чазаа туруп келген олчаан бажың-балгат тутчуп, колдуунда-ла соңга-хаалга кылып чордум. Оон ыңай силерге чугаалаар чүве тыппас мен – дээш, шала чолдаксымаар, күдүгүр сынныг ашак боду-ла тугурук сандай кырынга олуруп алган.
Кырганның чугаазын та магадааны, та билбээни ол, та чүве чугаалаары чевен боорга, кээргээни ол, сургуулдар ыыт-дааш чок олурганнар.
– Бистиң ада-иелеривис бар эвес. Бис өскүстер школазында өөренип турар чаштар-дыр бис. Бистиң кадарар анай-хураганывыс чок-ла болгай – деп, ааспырак Дургун-оол сөс эдипкеш, чанында олурган эжиниң артындыва бажын чажырыпкан. Баштак-оол башкы хей черден маргылдаа үне берзе, талаар боор деп бодааш, билбээчеңнеп олурган.
Монгуш Черзи каңдай чугаа үнген угже карактарын чиге көргеш, килеңнеп хорадаан кижи дег, өрүмнелдир кайгап-ла орар болган.
Дургун-оол ол ашактың топтан көрүп турарын билип кааш:
– Мен сөс эдиптим! – деп боду-ла сири-кавы апарган – Мени канчаарыңар ол?
Анчыгзынган ашак мынча диген:
– Мен база чаш назынны эдилеп чораан мен. Силер ышкаш чоруур шаанда улуг улустан сестир боор чүве. Кандыг кончуг ааспырак кижи тыпты берди?
– Өскүс кижиниң чаңы-ла ыйнаан! – ден, Дургун-оол кара туразында чаңнап олурган.
– Тоткан ыт ээзин ээрер, тоткан тарбаган даан ээрер дээн ышкаш чүве кылбаңар. Силерни өскүстер школазында турар деп кым билбезил? Силерниң ава- ңар – чазак ол-дур. Силерниң адаңар – партия ол-дур. Силерге ном-дептер айтып турар кижилер – башкылар ол-дур. Ижер-чиир аъш-чемиңер халас-тыр. Кедер хевиңер белен-дир. Удуур-чыдар чериңер чылыг-дыр. Өөренир чериңер чырык-тыр. Ам чүңер дудай берген амытаннар силер. Э-эх! Силерни-даа! Күрүне силерни халас азыраарга, бажыңар эъттени берген төлдер-дир силер. Каргыс шагда болза, өскүс кижиниң чүгле ийи оруу турган. Бир болза кара чажында дора өлүр. Бир болза дириг үнгеш, бүгү назынында байларга хөлечиктээр, ол- ла! Мен силерге кочуладыр дээш келбээн кижи мен. Мени силерниң бо олурган башкыңар чалаарга, келдим. Бир-тээ силер мени шоодуп турар болганыңарда, силерге орук чайлап, бо өрээлден үнүп бээр-дир мен! – деп, Монгуш Черзи шириин чаңнапкан.
Шынап-ла, ол ашакты даштындан көөрге, арай чудаңгы дег көстүр, чогум хөрээниң иштинде изиг көс суп каанзыг кижи бооп-тур.
– Чорбайн көр, кырган-ачай! – деп, аамай чаңныг Кертикпенниң үнү арай боорда үнген. Монгуш Черзи оолдуң кээргенчиг үнүн дыңнааш, тыртыла берген.
– Чурумну тудар болзуңарза, силерге шевер кырган-даа, тоолчу кырган-даа четкилеп келир. Олар кайгамчык солун төөгүлерни чугаалап бээр. Ам кандыг-дыр силер? Кижи чүве чугаалаарга, шуут-ла үзе кирер. Ам бо кырган силерден чөгенгеш, чоруур дей берди – деп, Баштак-оол башкы котпактап каан.
Монгуш Черзи башкыже ээлдек көргеш, кара барбазындан сарыг, кара өңнүг чонар-даш, хадың дазылы база бижек, хирээжигеш, дүрбүү, эгээ, шивегейни камныы кончуг стол кырынга чада салыпкан.
– Чаа, уругларым! Мээң чүве чазаар ыяш-дажым ол-дур. Мээң чүве кылыр хер-херекселим ол-дур, сонуургап көрүңер! – деп, хоочун шевер экииргеп чугаалаан.
Оолдар, кыстар олурган черлеринден бурт-сарт тура халыгылааш, ол столду үглей бергеннер. Баштайгы дээрезинде ол уруглар хол былаажып көрүп турарга, кырган шевер бүдүү иштинде амырап турган. Шоолуг үр болбаанда, демги ол имилеве уруглар база катап олургулаан черлериндиве чоруй баргылаан.
Бир оол үнүп бар чыткаш, мынча диген:
– Чонар-дашты, хадың дазылын, эгээни, бижекти кым көрбээн боор!
Ол оолдуң бодал чок сөстери кырган шеверниң сеткилин ажыңнадыр хомудадыпкан.
– Дургун-оол! Тур! – деп, башкызы хөректенип кыйгырарга, ол оол база катап олудунга олуруп алган.
– Бо болза челзип орар аъттыг кижи-дир. Бо болза бурун тываның бөргүн, тонун, идиин кеткен тыва кадай-дыр. Ооң эзери база тыва эзер. Таалыңы база тыва таалың – деп, кырган шевер тайылбырлап бар чорда, демги уруглар база катап столду долгандыр үглеп келгеннер.
Кара чонар-даштан чазап каан аъттыг херээженниң бир-ле черже бар чоруурун, орук ара хостуг бодалын бодап чоруурун, оран-чуртунуң чоргаар малчын арат ээзи болганын, делгем ховулап туразында челзип орарын, чорук чоруурда, бодунуң эң эки шиник-каас хевин кеттинипкенин ол уруглар ам-на шору билип кааннар. Ынчангаш ол кара аъттыг херээжен кижи бир-бир кижиниң холун дамчып чоруп каан. Шевер кырган таалап ханып турган.
Монгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 5
