Орус улустуң “Пага бүрүзү бодунуң тулаазын мактаар” деп үлегер домаа бар. Боттарының чуртун мактаар кижилер дугайында үлегер чугаа-дыр ийин. Мен база төрээн чуртумну, чаңгыс чер чурттугларымны мактап көрейн. Мээң өскен-төрээн чуртум Ак-Туругда мактаар-даа, чоргаарланыр-даа чүүлдер болгаш кижилер хөй. Олар дээрге ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери, чогаалчылар Моңгуш Өлчей-оол биле Экер-оол Кечил-оол, ССРЭ-ниң Композиторлар эвилелиниң кежигүнү, композитор Каадыр-оол Бегзи дээш өскелер-даа.
Эң ылаңгыя төрээн чуртун ажыл-ижи, уран салым-чаяаны-биле алдаржыткан чаңгыс чер чурттугларымга аажок чоргаарланыр мен. Оларның аразында ус-шевер салым-чаяаны салгалдар өттүр дамчаан кижилер бар болдур ийин. Ындыгларның бирээзи Ак-Туругдан укталып үнген, чонар-даш чазаныкчылары ус-шевер Байындыларның салгалдары.
Ийиги салгалга хамааржыр ус-шевер Эрес-оол Байынды-биле чаңгыс класска өөренип, кады ойнап өскен мен. Эрес-оолдуң ачазы Ак-Туругнуң Ленин аттыг колхозтуң чазаныр черинге ажылдап чораан. Бир кезек када мээң ачам ол черге ажылдап турда, аңаа бо-ла маңнап чеде бээр мен. Эрес-оол база бо-ла чедип кээр. Чазаныр черге ажылдап турган ашактар стол, сандай, соңгалар кастыктары болгаш рамаларны аажок шевергин кылдыр чазап каан боор чүве. Уну дорт өл хадыңнарны дөрбелчинней чазааш, тускай херекселге кончуг таптыг ээй тыртып, быжыглап кааш, хадың ол хевээр ээлдир кадып каарга, адыргаш, аът сөөртүр шанактарны, тергелерни кылып турганнар.
Эрес-оолдуң-даа, мээң-даа ачаларывыс ортумак тырың дурт-сынныг, көк карактарлыг, чырык арын-шырайлыг ашактар чүве. Эрес-оол-даа, мен-даа ачаларывыстың арын-шырайын ол-ла олчаан дөзевээн бис. Кара-кара оолдар болган бис, колдуунда аваларывысты дөзээнивис ол ыйнаан. Карактары көк боорга, мээң ачамны улус Көк-Кожай деп шолалап адаар, Эрес-оолдуң ачазын та кым деп шолалап турган? Билбес-тир мен.
Эрес-оолдуң ада-иезиниң бажыңы Ак-Туруг суурнуң мурнуу талазында, Чаа-Хөл хемниң эриин дургаар үнген арыг кыдыынга турган. Ол арыгга кедергей чоон болгаш бедик теректер ынчан дыка хөй чүве. Бис, бичии оолдар, ол теректерниң кылын чөвүрээзин адыра тырткылап алгаш, оон хемелер чазап, оларны Чаа-Хөл хемниң суунга эжиндирип ойнап маңнажыр бис. Эрес-оолдуң эштери, бистиң, шаавыс-ла ол — терек чөвүрээзинден хемелер, бижектер, пистолеттер бакка-сокка чазаар. А Эрес-оол үргүлчү-ле терек чөвүрээлери биле бичии доңгурак кармактап алган чоруур. Шаавыс төндүр ойнап-ойнап, дыштаны бээр аравыста терек чөвүрээзинден аът, инек дээш өске-даа дириг амытаннар дүрзүлерин чазап олурарын бо-ла көөр бис. Ынчан бис, тенек оолдар, эживистиң чазанырынче-даа шоолуг сагыш салбас турган бис. Бистиң эживис узаныр-чазаныр шевер салым-чаяанныг, бойдустан азы ада-иезинден чаяаттынган ол чаяан Эрес-оолдуң чогаадыкчы сеткил-хөөнүнде, бичии холчугаштарында чайгаар частып турарын кайын эскерер ийик бис.
Часкаар, хүн караа чылый бээрге, Ак-Туруг суурнуң артыы талазында дагларның мээстеринде хар эрип каарга, аңаа оолдар барып “дайылдажып” ойнаар, азы хүн караанга дөгеленип чыткылаар-даа бис. Орта сагынмайн-дыр мен, 5–6 класстарга өөренип турган боор бис оң. Бир хүн сөөлгү кичээлдерден дескеш, “Май 1” деп бижиктиг дагның хаяларынга “дайылдажып” ойнааш, кургаг хараганнар чыып алгаш, ыжык хая баарынга одаг кыпсып үндүрүпкен бис. Ооң одунга чыннып олурувуста, Эрес-оол чолдак часкы тонунуң карманындан чөвүрээ ужулгаш, ону чазай берди. Көрүп орарымга, аът бажын элээн чараштыр чазап каан. Ону аажок чарашсынган мен ийин. Эжимниң ус-шеверин ынчан эскергеним ол боор оң. Чөвүрээден дириг амытаннар дүрзү-хевири чазап олурар эжим шаа барып ат-алдарлыг чурукчу, ус-шевер апаар деп сагыжымга, көксү-хөрээмге ынчан кайын кирер ийик. Ам бодап чоруурумга, Эрес-оолдуң узаныр-чазаныр шевер чоруу Ак-Туругнуң теректериниң чөвүрээзинден эгелээн.
1965 чылда Ак-Туругнуң сес чыл школазын доосканывыс соонда Эрес-оол биле мээң салым-хуувустуң оруктары аңгы-башка угланыышкынныг апарган. Каш-даа чыл көрүшпээн бис. 1970 чылдың ноябрь айда шеригден халажып келгенимде, Эрес-оол биле мен та канчап Кызыл хоорайга дужа берген улус бис ыйнаан. Эжим мени бажыңынга аппарып хондурган. Ооң ада-иезиниң бажыңы, ам болза, чоокку Каа-Хем суурда хоочуннар болгаш кырганнар бажыңының адаа талазында арыг кыдыында кудумчуга турган. Тываның чурукчулар эвилелиниң Байыр Сарыговичиге мастерская кылдыр берген бажыңы ол боор оң. Эрес-оолдуң ачазының чазаныр өрээли аңгы. Ол ында чазанып орар чорду. Мени кымның оглу деп билип алгаш, “Көк-Кожайның оглу ышкажыл сен” деп кагды. Эрес-оолдуң ачазы ынчан мээң-биле чүнү чугаалажыр боорул аан, аныяк кижи-биле.
Ооң ус-шевер ат-сураа ынчан бүгү Совет Эвилелинге аажок билдингир апарган. 1972 чылда РСФСР-ниң И.Е. Репин аттыг күрүне шаңналын Байыр Сарыгович Байындыга тывыскан.
Байыр Сарыгович Байындының ажы-төлдериниң уруг-дарыының ажы-төлүнүң аразындан база ус-шевер мастерлер үнген. Тываның улустуң чурукчузу Эрес-оол Байыровичиниң 70 харлаанынга тураскаадып, ус-шевер Байындыларның салгалдарының ажылдарының делгелгезин Тываның национал музейинге 2018 чылда ажыткан. Аңаа Эрес-оол Байыровичиниң бодунуң, ооң дуңмазы, Тываның алдарлыг чурукчузу аттың, Россияның культура болгаш уран чүүлүнүң Күрүне шаңналының эдилекчизи Елизавета Байыровнаның, ус-шевер Байындыларның аныяк болгаш бичии салгалдарының ажылдарын ол делгелгеге киирген. Мен бодум хуумда Эрес-оол эжимниң ажылдарын кончуг сонуургап, аъттар, арзылаңнар, телер дээш өске-даа дириг амытаннарны чонар-дашка дириг олчаан кылдыр чазап каанын дыка магададым.
Ак-Туругнуң чочак-чочак чөвүрээлиг теректеринден, Ак-Туругнуң Алдын-Булакта чымчак чонар-дажындан чурукчу чазаныкчылар Байындыларның салгалы чечектелип чазылган деп болур.
Эрес Байырович Байынды Россияның алдарлыг чурукчузу, Тываның улустуң чурукчузу хүндүлүг аттарның, Россияның Чурулга академиязының Алдын медалының эдилекчизи. Бо дээрге ооң шаңнал-макталдарының чамдыызы-дыр. Шуптузун адап, санаар болза – эңдерик. Чазаныкчы ус-шеверге кол чүве шаңналдар эвес, кол чүүл – чайгаар бүдер чогаадыкчы ажылы. “Чонар-даштан чүге янзы-бүрү дүрзү-хевирлер чазай бээримни тайылбырлап шыдавас мен. Бичиимден-не салым-чаяаным ындыг болганы ол боор оң” деп, Эрес-оол Байырович бир катап чугаалаан чорду. Ол ылап-ла ындыг боор оң, Эрес-оол эжим терек чөвүрээзинден аът чазап органын бичиимде көрген мен.
/ Шаңгыр-оол СУВАҢ, Тываның улустуң чогаалчызы.
“Шын” № 86 2023 чылдың ноябрь 11
