Тыва Республиканың билдингир, тергиин спорт тайылбырлакчызы чораан, ССРЭ-ниң, РСФСР-ниң болгаш Тыва АССР-ниң күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини, ССРЭ-ниң болгаш РСФСР-ниң спорт мастери, Тыва АССР-ниң күш-культура болгаш спорттуң алдарлыг ажылдакчызы, бүгү республикага билдингир чораан «Хүреш» агитбригадазының тургузукчузу болгаш удуртукчузу Владимир Сумакинович Биче-оол 2022 чылдың февраль айның 11-де 75 харлаар турган.
Ынчангаш Владимир Сумакиновичиниң дугайында, ооң тергиин спорт тайылбырлакчызы чораанын, уран талантызын сактып, Россияның болгаш Тываның улустуң артизи Надежда Кууларның сактыышкынын бараалгадыр-дыр бис.
Владимир Биче-оол дугайында сактыышкыннарымны колдуунда бодунуң үезиниң тергиин спорт тайылбырлакчызының дугайында кылдыр чонга арттырып каайн. Ол база-ла чылдагаанныг.
Тыва хүреш маргылдаалары көөрүнге сундулуг мен. Хүреш дээрге бистиң үндезин культуравыстың тудуш, бурунгудан дамчып келген кезээ болгай, кижи хаара тыртары-даа аажок, ынчангаш хостуг үем-не бар болза, стадионче далажыптар мен. Тыва кижиниң ханында сиңип калган кыйгы – хүрешке киржири азы көөрү деп бодаар мен. Чаш кижи безин, чаа-ла кылаштап эгелээнде, ийи холун көдүрүпкеш, ужа-тура атпаңнадыр баскылаптар. Мен бодаарымга, девигниң эгези ында-даа ышкаш. Ам бодап кээримге, бир талазында хүрешти көрүксээрим Владимир Сумакиновичиниң тулган эки тайылбырларындан ужукталган хире-дир. Үнү тааланчыг, тайылбыры чедингир, солун болганының уржуу-ла боор.
Чон аразында онзагай кижи
Төрээн Тывавысты Россияга-даа, делегейге-даа алдаржыдып чоруур мөге оолдар-кыстарывыска кезээде чоргаарланып чоруур мен. Оларның тренер башкыларын-даа, удуртукчуларын-даа хүндүлээр мен. Бо удаада чонунга хүндүткелдиг, кайгамчыктыг биче сеткилдиг, хөй янзы талантылыг эживис Владимир Сумакинович Биче-оол дугайында сактып көрейн. Чон аразынга онзагай кижилерниң бирээзи чүве. Ол аажок баштак-хөглүг, кайы ырактан-на каттырып, хүлүмзүрүп чоруп орар. Чоокшулап келгеш, бир-ле солун, каттырынчыг чүүлдү чугаалай кааптар. Хаваан дүйүп алган, шыңгыы шырайлыг чораанын черле көрбээним шын.
Ол үелерде хүреш көрбүшаан, Владимирниң тайылбырларын дыңнаксааш, чүгле ол дээш маргылдаалар баар кижилер турганын хөй эш-өөрүмден дыңнаан мен. Ынчанмайн канчаар, «Хүрешке»-даа, Совет Тываның 5 чылы аттыг стадионга-даа хөй муң кижи чыылган мөөң чонну холга ап, тайылбырлап олурда, сорунзалыг ийик. Чыылганнарның корум-чурумун база хайгаарап, «Чаныңарда чаш ажы-төлдүг улуг-биче херээжен чон болгаш таакпы тыртпас улус база олуруп турар болгай. Таакпылаарын черле шегледип көрүңер, стадион база хөй-ниити чери-дир, өскээртен келген аалчылар-даа бар-дыр, культурлуг болуп көрээлиңер» – деп чагып, чарлап олурганын улуг маргылдаалар үезинде бо-ла дыңнаар ийик бис. Амгы үеде кандыг-дыр, стадионга таакпылаарындан эрткеш, пиволап, арагалап олургулаар улус бар апарган, хай дээр кижи-даа чок.
Владимир Сумакинович сургаал ажылын база кылып орар кижи. Чижээ, Май 9-та – Тиилелге хүнүнүң хүрежиниң үезинде чүгле мөгелер дугайында эвес, а Тываның эки турачыларының, танкистериниң болгаш Тывадан чаалажып чоруткан эрес-дидим кыстарывыс дугайында, шуптузунуң аттарын адап оргаш, тулчуп тургаш, кылганы маадырлыг чоруктарын тайылбырлап, ара-аразында дайын дугайында бир-ийи строфа шүлүктерни база чугаалай каап орарын дыңнаарга, кижиниң сагыш-сеткили чайгаар дойлуп-хөлзеп, көдүрлүп кээр. Ол аразында мөгелер дугайын, онаан ашкан мөге бүрүзүнүң кандыг арга-биле октаанын, кымның, каяа хүрешкеш, кандыг чедиишкиннерлиг болганын бирден бирээ чок тайылбырлап четтигип олурар. Маргылдаа үезинде хоочун мөгелер дугайында, ооң иштинде аравыста чок-даа мөгелер дугайында, оларның кандыг арга-биле канчаар октап чораанындан бээр чугаалаарын черле утпас кижи чорду.
А Республика хүнү болгаш Наадымның улуг маргылдаазы болуп турда, Владимир стадион долдур чыглып келген чонга база Наадымның киржикчилеринге Москвадан, Сибирьден, ырак-чоок хоорайлардан, Моолдан келген аалчыларны, ажыл-агыйы, ат-сывын чугаалап олургаш, таныштырары, дыка солун турган. Ам ол чаңчыл читкен деп болур, кайыын, кандыг аалчылар келгеш барганын, чон чүгле радио-телевидение, солуннардан ужу-кыдыын көрүп, дыңнап, номчуп артар боор-дур.
Ол ышкаш Владимир Сумакинович Наадым үезинде республиканың статистиктиг сан-медээзин дыка эки билип алган боор кижи. Кайы кожуун эки көргүзүглерлиг болганын, кайы сумудан кымнар деп малчыннар малдың чаш төлүн чидириг чок ажаап алганын тайылбырлап, чон мурнунга оларга байыр чедирип орарын дыңнааш, кижи мурнакчыларывыска чоргаарланып олурар чүве. Ол аразында октаан болгаш октаткан мөгелер дугайында база солун кылдыр тайылбырлаар. Ооң кадында көрүкчүлер-биле харылзаазын черле үспес, чонну хөгледип, каттыртып каап база орар.
2011 чылда август 14–15 хүннеринде Наадымны болгаш ТАР-ның 90 чыл оюн демдеглеп байырладывыс, аңаа чергелештир көшкүн чоннарның национал хүрежиниң улуг маргылдаазы база август 13-те болуп эрти. Ону черле канчап сонуургавас боор, барып көрүп чордум. Көшкүн чоннарның мөгелериниң кеткен идик-хевиниң онзагайы аажок болду, ылаңгыя Кыдаттың, Иштики Моолдан келген мөгелерниң кеткен идик-хеви өскелерден ылгалдыг болуп, чон дыка сонуургап, магадап көрдү. Олар мойнунда янзы-бүрү өңнүг пөстерден кылган салбагар мончарларлыг. Мөгелер оозун ужулбас, чайып тургаш, чаяңнадыр девиир улус болду. Чон ооң утказын билбээн хире болган. Сөөлүнде телевизордан көрүп, дыңнап билгенивис болза, ол өңнүг пөстерниң утказы чүдел дээрге, мөгелерниң каш катап шүүп чораанын болгаш чедиишкиннерин көргүскен уткалыг болду. Бо маргылдаага база-ла Владимирни чоктап, сактып орар улус бар чораан. Ол турган болза, моол мөгелерниң дугайында база тодаргай тайылбырын берип, чонга медээлээр ийик деп бодап кагдым…
Солун ужуралдар
Владимир Сумакиновичини бир-ле дугаар көргенимни сактып олур мен. 1975 чылдың декабрь ай чүве. Профэвилелдерниң тыва обкомунче хөй эвес артистерни концерт көргүзери-биле чоруткан турган. Оюн-көргүзүг төнерге, костюм-хевивисти тудуп алгаш, филармонияже базыпкан бис. Танцы-сам артистери Донгак Монгуш, Кожер-оол Оюн, Евгения Салчак оларның оюн-баштак «Ийи ламаның хуулгаазыны» деп танцызындан көгээржикти меңээ тутсуп кааннар. Оон ындыы талавыска кылаштажып орган оолдарның бирээзи менче айыткаш: «Дуңмайның туткан инструментизин сонуургап чор мен, аар-дыр бе, тутчуп берейн бе» – деп бо. Артист оолдар каттыржып каан чүве. Чогум Донгак, Көжер-оол сугларны эки таныыр кижи болду. Ынчан Володяны көргеним ол, таптыг чугаалажып танышпаан-даа бис. Оон Май 9 байырлалында 64 мөге хүрежинге, аанакайын, бисти стадионга ырладыр дээш, аппарган – кайда спорт барыл, культура база ында-ла болгай. Кээривиске, хүреш эгелей берген болду, элээн каш мөге үнген соонда, Володяның онаан чарлай берди. Биеэги-ле Донгак суглар кады олурган бис. Монгуш ынчан мени иде каапкаш:
– Ол үнүп келген мөгени танып олур сен бе? – диди.
– Чок – дидим.
– Бо мөге оол дээрге бир-ле сээң туткан көгээржииңни инструмент деп турган оол ышкажыл, дыка чараш хүрештиг мөге-дир – деп бо ийин.
Шынап-ла, дыка чараш арга ажыглааш, бодунуң онаан чииги-биле ажып алды. Оон эгелээш-ле, чоорту Владимир Сумакиновичини таныыр, билир апарган мен.
Оон бир солун ужуралды сактыр-дыр мен. 1992 чылдың декабрь 26-да Тыва телерадиокомитет даргазы Анатолий Серен күркомитетти компания кылдыр эде тургустунганының презентациязын эрттирип, артистерни чалаан турган. Бир столга Владимир Биче-оол, Кара-оол Натпит-оол, мен, Надежда Шойгу, Борис Монгуш, Светлана Маады, оон ыңай спортчу оолдар – шупту он кижи боорда, шупту Хаван чылдыгларны чыыпкан, мындыг. Бисти чалап кыйгырарда, «хаваннар столу» дээр. Ол кежээ дыка солун, чараш кылдыр эрттирип, эп-найыралывыс быжыккан чүве, ону кижи канчап уттур боор.
Оон мээң юбилейлиг концертим театрга эртер турган. Орта даштыкы эштерим база киржип келген. Япония, Канада, Голландия, Дания, Германиядан улус чүве. Аңаа мен дыка-ла сагыш аарып, девидеп, Чазак бажыңынга та чеже барган кижи мен. Ол дээрге акша-шалың үнмейн турган берге үе-ле болгай. Чазакка бир-ле муңгарап, дүвүреп чоруп турумда, Владимир Сумакинович эжим бо таваржып келгеш, «Чүнү канчап турарың ол?» – дээрге, байдалымны чугаалап бердим-не. Ол мени бодунуң кабинединче киире бергеш, дыка эки сүмелерни кадып, улуг дузаны меңээ көргүскенин черле утпас мен. Концерт үезинде мээң болгаш Юрий Сундуйнуң «Сеңээ» деп ырызын иелээн ырлаан-даа бис.
Шынап-ла, мен артист кижи болганымда, кымның канчаар ырлаарын хөлчок эки билир мен. Владимир мээң-биле ырлаптарга, «Бо оолда ырлаар салым-чаяан база бар, үнү база чараш-тыр» деп ынчан билген мен. Бир эвес артистей берген болза, ол талазы-биле алдар-атка төлептиг кижи ол. Ырлаар болгаш, үнү өткүр, тода, чараш болган боор. Ынча улуг стадионга тайылбыр кылыры дээрге, ооң төрүмелинден салым-чаяаны-дыр.
Бо чүүлдү бижиирим мурнуу чарыында Владимир Сумакиновичиниң кады чурттап келген эжи, ажы-төлүнүң авазы Александра Монгушовна-биле чугаалажып олурарымга, мындыг бодал сагыш-сеткилди хөлзедир чорду: «Чүге-ле бо өг-бүле-биле чоок эдержип, үнчүп-киржип чорбаан кижи боор мен?» Кайызының-даа сагыш-сеткили, иштики делегейи байлак, онзагай чараш улус-тур, эштерим-дир деп билип артым. Владимирниң эрте-ле эш-өөрүнден, дөргүл-төрелинден, ынак эжинден, ажы-төлүнден, бүгү тыва чонундан кезээ-мөңгеде чарлып чоруй барганы хомуданчыг-ла-дыр.
Тывавыстың онза, хөй янзы салым-чаяанныг оглу, мөге, удуртукчу, ыраажы, тыва спорттуң хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген кижиниң, өг-бүлезиниң быжыг чөленгиижи, мөге дуңмаларының акызының элекке чоруй барганы – эгиттинмес чидириг, тыва ниитилелдиң улуг когаралы-дыр. Дириг чораан болза, чаа-ла 75 харлаанын демдеглээр, ам-даа хөйнү бүдүрер, чаяар турган боор.
Ынчалза-даа ооң бүгү көрүкчүлери, мөгейикчилери, өөреникчилери ону ам-даа утпаан, ол чоннуң сеткил-чүрээнде дириг хевээр, бодунга тураскаалды ажыл-ижи, салым-чаяаны-биле тургузуп каан кижи-дир ийин.
Надежда Куулар,
Россия Федерациязының улустуң артизи, Тыва Республиканың улустуң артизи.