Сөөлгү үеде тыва чон шаг төөгүден тура көшкүн амыдыралдыг ада-өгбелериниң кылып чораан ажыл-ижинден ырап, чайлаг, кыштагларын каггаш, хоорай, суурларже көжүп турар. Мал-маган өстүрер чымыштыг ажыл-ишти каш-ла санныг аныяктар уламчылап чоруур дээрзи хөөредиг эвес. Оларның бирээзи Чөөн-Хемчиктиң Теве-Хаяда эрес-кежээ аныяк малчын Наадым Моңгуш. Ооң төрээн суурундан 20 километр черде кыштаанга чылдың-на малы хүр-менди эртип турар.
Наадым Шериг-оолович 28 харлыг. Ол миннип кээрге-ле, мал-маган аразынга чоруп турган. Ада-иези, кырган-ава, кырган-ачазы янзы-бүрү малды тудуп чораан. Ындыг-даа болза, авазы удаваанда "кызыл-дустай" бергени бичии оолга чаңнык дүшкен дег болган. Удаваанда өстүрүп чораан малының бажы база үзүлген. Ол үелерде чүгле республикага эвес, бүгү чуртка дүшкүүрлүг турган. Хөй-ле улус мал ажылын каггаш, хоорай, суурларже көжүп турган болгай. Чымыштыг ажылга хандыкшый берген бичии оол акызының аалынга баргаш, дузазын көргүзүп эгелээн. 2014–2015 чылдарда шериг хүлээлгезин күүсеткеш, төрээн Тывазынче чанып келген. Наадым кара чажындан тура акызының аалынга кадыг-берге ажылдардан ойталавайн, кызыл дерин төп чорааны хилис барбаан. Акызы эрес-кежээ дуңмазынга 113 баш малды аңгылап берген.
Мал ажылынга хандыкшылдыг болгаш бедик арга-дуржулгалыг аныяк малчынның ажыл-ижи шуудап эгелээн. Бир чыл болганда ол малының бажын 200 чедир өстүрүп шыдапкан. Наадым чылдың дөрт эргилдезинде ада-өгбелериниң чаңчылын сагып, одар-белчиир, турлаан солуп турар. Ынчангаш малының өзүген болуп турарының бир кол чылдагааны ында.
Ол ышкаш чыл санында, июль 20-де, мал чемин белеткеп кириптер. Баш удур көвүдедир белеткеп алыр болгаш, кыжын чидириглер барык чок деп болур. Ооң мурнунда малының бажы эвээш турда, ачазы болгаш акызы-биле демнежипкеш, хол-биле сиген-ширбиилди кезип алыр турганнар. Кажан малының баш саны көвүдеп эгелээрге, техника чокта мал чемин белеткээри нарын айтырыг апарган. Ынчангаш техниканы ол чылдың-на хөлезилеп турган.
Бо малчыннап келген чылдарында Наадым мындыг өршээлдиг кыш черле сагынмас: хар кылын эвес, соок база дыңзыг болбаан. Ынчангаш малга эвээш чем ажыглап турар. Декабрьдан тура бо хүнге чедир чүгле 10 дүрүг сиген чарыгдаан. Курлавырда ам-даа 70 дүрүг бар. Бо чылын малчыннарны бойдус кээргээн-дир деп, аныяк малчын чугаалап турар. Ылаңгыя сөөлгү 5–6 чылдарның соок кыштары эрес-кежээ көдээ ишчилеривиске дүшкүүрлүг болган. “Хар кылын болган уржуундан кыштагларга чедип алыры нарын айтырыг. Ол ышкаш чай каңдаашкынныг, болганындан мал чеми чедишпестей бээр. Малчыннар бот-боттарывысты черле деткижип чоруур бис. Ынчангаш кышты хүр-менди ажып турар бир чылдагаанывыс ол. Мал чемин чеже-даа эки белеткеп алырымга, хойларның сүдү четпестээр таварылгалар турду. Шупту күжүвүстү мөөңнээш, хураганнарны камгалап алыр дээш, кызып турувуста-ла, өлгүлеп каар, харааданчыын канчаар”— деп, Наадым Шериг-оолович хомудап чугаалаар.
Малчын кижиниң кара дайзыннары – кокайлар. Сөөлгү чылдарда ол дөрт даванныг араатаннарның көвүдээнин малчын эскерип турар. Мал оъттаар черлер чоогунда истери бо-ла көстүгүлеп келир апарган. Бир эвес черге хой төрүп алыр болза, бөрүлер чыт каккан дег, ол-ла дораан халчып келирлер. Оларның хайындан чидириглер база хөй. Кокайлардан чыда калбас база бир дайзын- нар – черлик ыттар. Ынчангаш ол суур чоогунга мал одарлатпазын кызыдар. Бөкперлежип алгаш, күске-күжүгеннеп чоруур черлик ыттар дыка айыылдыг. Малчын кижиниң ажылы кадыг-берге болгаш айыылдыг-даа болза, аныяк малчынның бажынга мал ажылын соксадыр деп бодал кажан-даа кирбээн. Харын-даа шээр малының бажын муң чедирип алыр дээш, шупту аргаларын ажыглап турар.
Наадым Шериг-оолович малын бодунуң планнап алган үезинде эдериштирип турар. Амгы шагның малчыннары ада-өгбелериниң сагып чораан дүрүмнеринден ойталап турар апарган деп, ол тайылбырлап турар. Чижээ, шээр малын октябрь 20-ден эгелеп эдериштирип эгелээр. Ол үе чүгле бир айның дургузунда уламчылаар. Түңнелинде апрельден тура мал оолдаашкыны эгелей бээр. Бо удаа Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазындан кошкарны дилеп алган. Малчыннар хайнактажылга болдурбазы-биле кошкар болгаш хуналарын аразында солчуп турарлар.
Мал оолдаашкыны эрте бээрге, дыштаныр үе чок, улаштыр кыргылдаже кириптерлер. Кыдыындан дузалакчылар чокка, шээр малын Наадым боду кыргып алыр. Чымыштыг ажыл улуг орулга чок. Өшкү дүгүнден шору акшаны ажылдап алыр, а хой дүгү үне чок болуп турар. Чөөн-Хемчиктиң малчыннарының хөй кезии Чадаана хоорайда хуу сайгарлыкчыларга шээр малының дүгүн дужаап турар. Наадым малының эъдин күзүн Чадаананың ярмарказынга садып-сааргаш, кирген орулгазы-биле кышка белеткенип алыр.
Аныяк малчынны өөнүң ишти үргүлчү деткип чоруур, ооң езулуг быжыг чөленгиижи. Ол Теве-Хая сумузунуң почтазында ажылдап чоруур. Олар ийи ажы-төлдүг. Уруу 6 харлыг, оглу 4 харлыг.
Эрес-кежээ, быжыг тура-соруктуг аныяк өг-бүлени Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазы деткип, хүн-биле ажылдаар панельди белекке бергени оларга улуг дузаламчы болган. Ам аныяк малчыннарга чүгле кудук кастырып алыры арткан. Амдыызында суурдан суглап ап турарлар.
Үлегерлиг аныяк малчынның муңчу болур күзели кандыг-даа шаптараазыннар чокка боттанырын күзеп каалыңар.
Олча ОНДАР.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23
