Апрель 26-да Тыва үндезин культура төвүнге республиканың шүүгү черлериниң аразынга "Тиилелгениң ырылары" деп мөөрей болуп эрткен. Организакчыларның дыңнатканы-биле мөөрейге 20 коллектив киришкен. Бир дугаар эртип турар мөөрей 200 ажыг киржикчини хаара туткан.
Ол хүн Тыва төптүң көрүкчүлер залында-даа, фойезинде-даа кижи долдур. Ында-мында белеткенген, ырлашкан, бир-ле ары өө дег, шоогайнып турар. Мөөрейге киржип келген коллективтер аразында белеткеп алганы дайын үезиниң ырларынга дүүштүр шериг хептер кеткеннери-даа бар, чаңгыс аай кылдыр даараан тыва национал хептерлии-даа бар. Кыдыындан көрген улуска, шүүгү ажылдакчыларының мөөрейге улуг харыысалгалыг белеткенгени эскертингир болган.
Мөөрейниң кол организакчылары Россияның шииткекчилер каттыжыышкынының Тывада регионалдыг салбыры болуп турар. Ооң даргазы ТР-ниң Дээди судунуң шииткекчизи Хээлиг Тулуш бо мөөрейни эрттирер дугайында ай бурунгаар чарлаптарга-ла, республиканың бүгү шүүгү организациялары кончуг идепкейлиг белеткенип эгелээн деп чугаалаан:
– Мөөрейни Ада-чурттуң Улуг Дайынынга Тиилелгениң 80 чылынга тураскаадып эрттирип турар бис. Аңаа киржип келген 20 коллективтен 13 коллектив видеороликти белеткээн болуп турар. Кожууннарның судтарындан аңгыда, ТР-ниң Дээди суду, Арбитраж суду, Кызыл хоорайның суду база киржип келген. Оларга немей эптежилге шииткекчилери база киришкен. Мөөрейде дайын үезиниң ырыларын ырлашкан. Негелде ёзугаар коллектив бүрүзү бот-боттарын катаптавас, ыры бүрүзү чаңгыс удаа ырлаттынар болур. Жюри кежигүннери— республикада хөйге билдингир артистер-дир. Олар коллективтерниң ырыны чараш күүсеткенинче, сцена чурумун сагып билиринче, ырызынга дүүштүр кеттингенинче кол кичээнгейни салып, тиилекчини илередир. Мөөрейниң негелдези ёзугаар ниитиниң ырын ырлаарынга кижи санында кандыг-даа кызыгаарлаашкын чок. Кызыл хоорай судунуң коллективиниң ниити ыры күүселдезинде 43 кижи киржип турар. Черле ынчаш шүүгү ажылдакчылары бо мөөрейге дыка шыңгыы белеткенген-дир.
Суд ажылдакчыларының аразынга болган республика чергелиг бо мөөрейге хоочуннар база идепкейлиг киришкен. Оларның бирээзи, республиканың хоочун шииткекчилер организациязының даргазы Оскал-оол Салчак:
— Мооң мурнунда мындыг ыры мөөрейи болуп турбаан. Бис 17 хоочун изиг күзеливис-биле Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюнга тураскааткан мөөрейни деткип кириштивис. Бис шупту колдуунда Ада-чурттуң Улуг дайынының соонда төрүттүнүп келген улус-тур бис. Дайын соонда кончуг кадыг-берге ол үелерни сактыр бис. Ынчангаш бис, хоочун шииткекчилер, “Сөөлгү тулчуушкун” деп ырыны орус дыл кырынга ниитиниң ыры кылдыр күүсеттивис. Дайын үезинде бистиң шериглеривис фашистерни тиилээр дээш, амы-тынын харам чокка берип, сөөлгү тулчуушкунче кирип турган. Дөрт чыл иштинде совет шериглер эрес-дидим тулчуп тургаш, Улуг Тиилелгени чаалап берген-дир. Ам бо үеде база бистиң аныяк дайынчыларывыс тускай шериг операциязында Россияның хамаарышпас чоруу дээш ада-өгбелери дег эрес-дидим тулчуп, амы-тынын харам чокка берип турар. Ынчангаш шак ындыг Тиилелгени чоокшулаткан тулчуушкуннарда бистиң оолдарывыс онча-менди чанып келзин дээш, ханныг дайын-чаа дүрген соксап, тайбың делгерээр болзун дээш, бо ырыны оларга тураскаадып ырлаштывыс.
Бо мөөрейге чаңгыстың ырын ырлап күүсеткен киржикчи, ТР-ниң Дээди судунуң халажылгада шииткекчизи Роман Монгуш:
– Бөгүн болуп турар мөөрейни республиканың бүгү судтарының аразында эрттирип турарын дыка шын деп деткип тур мен. “Офицеры” деп кинодан “От героев былых времен” деп ырыны күүсеттим. Чеже-даа спортчу спартакиадаларга киржип, ырлап чораан-даа болза, бо удаада хөй чон мурнунче үнери меңээ сүрээденчиг болду. Бир эвес баштак аянныг кандыг-ла-бир ыры турган болза, ажырбас турган боор. Шилип алган ырым база хөйге билдингир, шириин ыр болганы-биле ону таптыг ырлавас болза, хоржок деп билип турдум. Чогум мээң эштерим, хоочуннар, ниити ыры күүсеттилер. Бөгүн черле солун болгаш өөрүнчүг хүн болду. Шииткекчилер аразында кончуг ырлаар улус бар-дыр деп эскердим. Мөөрейниң киржикчилеринге чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды күзээр-дир мен. Өзүп олурар салгалдарга патриотчу кижизидилгени ам-даа күштелдирер болза эки. Бо болуп турар хемчег болза, база катап бүгү кижилерге, ылаңгыя аныяктарга Улуг Тиилелгени сагындырып, ооң ужур-утказын чон аразынга ам-даа нептередиринге рольдуг болур деп санаар мен.
Бай-Тайга кожууннуң шүүгү чериниң шииткекчизи Аяна Куулар:
– Бис шупту 11 кижи Бай-Тайгадан чедип келгеш, кириштивис. Украин шүлүкчү болгаш композиторнуң “Помните” деп ырызын ырладывыс. Чеже-даа девиденчиг болза, мөөрей байырланчыг байдалда эртип турары-биле сагыш-сеткиливис хөлзеп тур, чүге дээрге Тиилелгениң 80 чыл оюнга уткуштур болуп турар, көрүкчүлер база бисти дыка эки хүлээп алды. Бис ийи неделя дургузунда белеткенген бис. Бир дугаар мындыг мөөрейде киржип турарывыс бо.
“Мөөрей киржикчилери шаңнал-даа дээш эвес, Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюнга уткуштур төөгүлүг болуп турар бо хемчегге боттарының киржилгезин демдеглеп турары өөрүнчүг-дүр” – деп, Хээлиг Ирбен-оолович чугаалады.
“Тиилелгениң ырылары” деп республика чергелиг шүүгү ажылдакчыларының аразынга болган мөөрейниң түңнелинде:
1-ги черни бүзүрелдии-биле Тыва Республиканың Дээди судунуң коллективи чаалап алган;
2-ги черни Кызылдың хоорай судунуң коллективи ээлээн;
3-кү черге Тыва Республиканың Арбитраж судунуң коллективи төлептиг болган.
Карина МОНГУШ.
Чуруктар авторнуу болгаш ТР-ниң Дээди судунуң парлалга албанындан алган.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1