Галина Шырвановна, Василий Бора-Хөөевич Монгуштарның өг-бүлезин Тывада танывас улус ховар дизе, черле хөөредиг болбас. Оларның чогаадыкчы ажыл-ишчи намдары тыва журналистиканың болгаш тыва чогаалдың төөгүзүнде көскү исти арттырганының дугайында интернет четкизинден хөйнү тып, номчуп болур.
Бо удаада “Шын” солуннуң 100 чыл оюн демдеглеп турар байырланчыг үеде, тыва парлалганың хоочуну, билдингир журналист, ССРЭ-ниң, Тываның журналистер эвилелдериниң кежигүнү, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, башкы, партия-совет ажылдарынга хөй чылдарда удуртукчулап ажылдаан Галина Шырвановна Монгуш дугайында чугааны чорудар-дыр бис. Сөөлгү чылдарда Москва хоорайда доктаамал чурттап турар болганындан ындыг бе, ооң Тывада чедип келгенин хоочун журналистер дыңнажып каапкаш, хоочунну ужуражылгаже чалаан. Эрткен пятницада Тываның журналистер эвилелиниң өрээлинге бедик сагыш-сеткил көдүрлүүшкүннүг, чылыг сактыышкыннар долган солун ужуражылгага Галина Шырвановна кады ажылдап чораан эш-өөрү-биле хыын хандыр хөөрежип, оларның аразынга олурган аныяк журналистерниң айтырыгларынга күзелдии-биле харыылап берген.
АЯК ИШТИНДЕ АЛДЫН
Бодумнуң өскен-төрээн суурум Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей. Аңаа беш бе, алды бе хар үези бичии чажымда-ла өскүс арткаш, бир бажыңдан өске бажыңче төрелдерим аразынга өскен мен. Ам бодап келиримге, дыка-ла берге чылдар. Чаш кижи та канчап шыдажып турган кижи мен. Ыым кээр үелер-дир ийин. Ажырбас, эрткен төөгүнү ам канчаар.
10 классты доозупкаш, Хөндергейниң школазынга башкылап турган мен, ол үеде ындыг турган, школа дооскан улус башкылай бээр чүве. Бир катап бажыңга, дүъш соонда кум кынны берген чыдырымда, кижи чугааланып турар. “Спящее царство!” дээн үн дыңналган. Хая көрнүп келиримге, Василий Бора-Хөөевич бо көстүп келди. Эң баштайгы танышканывыс ол. Аравыс алды хар чүве. Чоорту чугаалажып чоруп турган бис. Чурумнуу-даа дендии, үш-үдүрүм аажы-чаң шуут чок, кижизиин канчаар боор. Эки бүдүжүн көргүзүпкен-дир ийин...
Кончуг-даа оюн-баштак, чечен-мерген кижи болган. Төрүмелинден чогаалчы болур салымын боду-ла чайгаар иштинден тө ушта шаап эккээр, сеткили аажок байлак, аяк иштинде суп каан алдын ышкаш, меңээ ынчан ынчаар сагындырган. Ам-даа дыка чаптап сактып олурар-дыр мен.
Ооң соонда, бир чыл эрткенде, чаңгыс кудумчуга ийи-үш бажың ажылдыр чурттап турган Василий Бора-Хөөевич-биле салым-чолум холбап, хөй чылдарны кады эп-найыралдыг чурттап эртивис. Кыстыг, оолдуг болдувус.
Дун кызывыс Марина төрүттүнүп келгенде, ачазы бодунуң сагыш-сеткилин өске улус ышкаш ажык көргүспезе-даа, дыка өөрээн. Үш чыл эрткенде, оглувус Мерген төрүттүнгенде база чыргаан, амыраан. “Өршээ бурган” деп тейлеп олурар кижи болчук. Уругларынга кончуг камныг, ынак, кажан-даа каржы сөс чугаалап көрбээн. Мен черле дыңнаваан мен.
Кызывыс Ленинградтың күрүне университедин дооскаш, эртемге кончуг улуг сонуургалдыг, дыка ханы ону шинчилеп, хөй эртем ажылдарын бижип чоруур кижи. (автордан: Марина Васильев- на – төөгү эртемнериниң доктору, этнограф, Тыва Республиканың алдарлыг эртем ажылдакчызы. Бо эртемден Кембридж (Великобритания) университединге ажылдаан дуржулгалыг. Ол ышкаш Соңгу Индияга Дхарамсалага төвүт бижимелдер болгаш архивиниң ном саңынга шинчилекчилеп, Японияның, Норвегияның, Германияның шылгараңгай дээди өөредилге черлеринге лекцияларны номчаан, 120 ажыг эртем ажылдарының, 12 монографияларның автору. Ооң эртем ажылдары Моол, Индия, Мурнуу Корея, Кыдат, Франция, Голландия, Япония, Швеция, Венгрия, Великобританияда парлаттынгылаан). Ооң кады чурттаан эжи, күдээвис кижилерниң экизи, орус омак-сөөктүг эмчи кижи. Оглувус Мерген Ленинградтың күрүне университединиң экономика факультедин дооскаш, Москада бир бүдүрүлге черинде саң-хөө ажылдакчызы болуп багай эвес ажылдап чоруур. Ооң оглу, уйнуувус Андрей, Москваның М. Ломоносов аттыг күрүне университединиң доозукчузу. Ооң авазы, кернивис орус омак-сөөктүг-даа болза, уйнуувус кырган-ачазы дег дыдыраш кара чаштыг болган. Ол мени дыка өөртүп чор.
ЭҢ БАШТАЙГЫ ПРОФЕССИОНАЛ ЖУРНАЛИСТ
1964 чылда Василий Бора-Хөөевич Москваның М.Ломоносов аттыг күрүне университединиң журналистика салбырын доозуп алгаш келген. Ол Тывага кээрге, радио телевидениеге бир дугаар дээди эртемниг профессионал журналист деп ооң дугайында чугаалап, чарлап турган чүве. Кажан ССРЭ-ниң Журналистер эвилелиниң регионалдыг салбырын Тывага ажыдар тургузукчу хуралды Күжүгет Серээевич Шойгу башкарып эрттиргенде, чаа тургустунган эвилелдиң кежигүнүнче кирген эң баштайгыларының бирээзи Василий Бора-Хөөевич болган.
Ооң ажыл-агыйжы намдары “Тувинская правда” солуннуң литература килдизинден эгелээн. Эң баштайгы кончуг солун чечен чугаалары ол солунга үнүп турду. Орус дылга бижиири дыка шыырак болган. Ынчалдыр “Тувинская правда” солунга үш чыл ажылдап чорда, Москвадан Бүгү-эвилелдиң радио комитединден долгап келген-дир: “Силерде ында профессионал журналист бар. Ону биске бериңер” – дээр орта, чөпшээрешкен. Василий Бора-Хөөевич Бүгү-эвилелдиң радио комитединиң Тывада тускай корреспондентизи кылдыр ажылдай берген. Черле ынчаш ооң журналистика талазы-биле дооскан эртеми “Тываның аныяктары” солуннуң кол редакторунга, Тываның ном үндүрер чериниң директорунга, Тыва АССР-ниң Күрүнениң телерадио комитединиң радио талазының директорунга чедир чонунга бараан болуп, ажылдаар арганы берген. Ол Тываның улустуң чогаалчызы, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы болгаш өске-даа шаңнал-макталдыг эки чораан.
ЖУРНАЛИСТЕРГЕ БАЖЫҢНАРНЫ ХАЛАС БЕРИП ТУРГАН
Дыка эки болган чүүл, Василий Бора-Хөөевичиге радио журнализи дээш күрүне Кызыл хоорайның Красноармейская кудумчузунда чаа туттунан 5 каът бажыңдан үш өрээл квартираны дораан берген. Ол ынчан хоорайның даргазынга Сергей Красный деп дарга ажылдап турган. Ооң соонда Рабочая кудумчузунга партияның акшазы-биле парлалгада ажылдап турар журналистерге дээш туттунган бажыңдан 1993 чылда үш өрээлдиг бажыңны меңээ берген. Ынчан партия бодунуң кадрларын ол хире деткип, бажың-балгатты халас бээр, дыка-ла эки үелер турган-дыр ийин.
Мен ынчан “Шын солуннуң харыысалгалыг секретарынга ажылдап турдум. Шупту корреспондентилерниң белеткээн материалдарын хүлээп алгаш, чаңгызын-даа арттырбайн номчуур. Дыка-ла белен эвес ажыл чүве. Ол үеде солун хүннүң-не үнер турган. Эртен эрте бажыңдан ажылдап үнгеш, дүнекиниң үш шак үезинде-даа чанып турган бис. Чамдыкта хондур типографияга кылаштап тура хонар турдувус. Даң бажында алды шакта-даа чанып турган бис. Чүге дээрге Төп комитеттиң пленумнары, съездилери болу бээрге, ону дораан тыва дылче очулдурар.
КЫЗЫП ТУРДА-ЛА, ЧАСТЫНА БЭЭР
Очулга деп чүве дээрге кара човулаңныг, муңгаранчыг улуг ажыл ол турган. Ынчан Таан-оол Бопанашович, Сандро Давааевич, Сергей Кызыл-оол, Шойгу Калзан, Алексей Аир бо улус удур очулдурар кончуг шыырак очулдурукчулар олар турган. “Тувинская правда” солун шуут магалыг. ТАСС-тан келген материалдарны ол хевээр салгаш, солунун дораан парладып алгаш, чана бээр. Бис хондур солунувус парлап, бут кырынга тура хонар турдувус.
Ол дээрге 1975–1980 чылдар-дыр. Солунну чыскаары дыка нарын үелер чүве. Ынчан типографияга линотип деп машиналарга парлап турган. Солун дээш харыысалгазын кижи бүрүзү дыка эки билип турган. Харыысалгалыг секретарьның мурнунда харыысалга ийи катап улуг деп билиңер. Та канчап шыдап турган улус ыйнаан бис. Ам болза, кым ону шыдаар боор. Ажылынга шын-на сеткилинден бердинген кончуг ак сеткилдиг кижилер коллективке ынчан демниг ажылдап турдувус. Элдеп чүвези, канчаар-даа кызып турда, ийи-чаңгыс частырыглар дөмей-ле үне берген боор. Бир катап кончуг улуг политиктиг частырыг үнген. “Эш Сталин” деп бижиир дээш “Аш Сталин” деп солунга үнүп келген болган. Чаңгыс үжүк частырыы дээш, кол редакторну ажылдан халап каапканы шын чүве. Шак ынчаар ажылдап чордувус.
БАРЫКСАНЧЫГ МОСКВА
Уругларывыс шору апаарга, ам мээң өөрениксээр деп чүвемни канчаар боор. Улустуң сүмезин эдерип, Григорий Чоодуевич Ширшинниң хүлээп алыышкынынга киргеш: “Мени Москваже өөредип чорудуп көрүңер, дарга”–деп, ажыы-биле дилээн мен. Бир катап кудумчуга уругларым ачазы-биле кады кылаштажып чорувуста, ол дарга ужуражып келгеш: “Чаа, Вася. Ам бажыңың ээлээр болган-дыр сен. Бис Галина Шырвановнаны Москваже өөредип чорудар деп шиитпирледивис” – деп бо-ла. “Ажырбас, дарга. Мен бажыңым ээлеп артар мен. Уругларым ажырбас” – деп, Василий Бора-Хөөевич дораан харыылаан. Ынчалдыр Москвада Компартияның Төп Комитединиң Дээди партия школазынче Тывадан ийи кижи – Иван Максимович Сувандии биле мени ийи чыл өөредип чорудупкан.
Ол өөредилге чери ынчан партия-совет ажылдакчыларын белеткээр эң-не дээди чергениң школазы кылдыр санадып турган. Ынаар өөренип кирери база белен эвес. Дыка улуг шилилгени үстүнде даргалар кылгаш, хуралга шиитпирлеп бадылаар турган. Ниити чуртталга бажыңынга кире бээрге, кылаң тас, арыг-силиин кандыг дээр боор. Чаңгыс кижи чурттаар өрээлдерни тергиин кылдыр дерип каан. Аңгы арыгланыр, чунар өрээлдерлиг, соодукчулуг. Шупту байдалдар чурттаарынга эптиг. Ийи чыл аңаа өөренгеш, удуртукчунуң быжыг дипломун холга алгаш, чанып келдим. Ынчан чаа-ла 35 хар чедип турган мен. Кээримге, база-ла Григорий Чоодуевич келдиргеш, чугаалады: “Бис Обком партияга чугаалашкаш, силерни Кызылдың хоорай комитединиң секретарынга ажылдадыр деп шиитпирледивис” – диди. Шуут манавааным санал.
КИЖИЛЕРНИҢ ЭКИ ТАЛАЗЫН ЭСКЕРЕРИ ЧУГУЛА
Арай сүрээдеп, ындыг улуг эрге-дужаалды кижи шыдаар чүве бе, деп девидеп эгелээн мен. Даргалар шиитпирлээш, ажылды хүлээндирген соонда, оларга удур чүве чугаалаар харык кайда боор, ажылдап кириптим... 10 чыл аңаа ажылдадым. Кызыл хоорайывыстың чону кайгамчык эки улус болган. Ажылдаарга чиик, удур-дедир хүндүткелдиг. Кажан хүндүткел турда, ажыл-агыйга кандыг-даа нарын айтырыгларны дарый шиитпирлээри-даа белен болур. Бо-ла ажылдап келген үемде кажан-даа кижилерни ажылдан үндүрер дугайында шиитпир хүлээген черге киржип көрбээн мен. Шын. Кижилерни ажылдан кызып-кыйып үндүрери – эң-не багай чүүл деп санаар мен. Ынчап черле болбас. Бир-ле кижини ажыл чок арттырары – ажы-төлүнүң чип олурган хлевин аксындан ушта тыртканы-биле дөмей чүүл ышкажыл. Кандыг-даа удуртукчу бир дугаарында кижилерде бар эки чүүлдерни эскерип, деткиир болза эки-дир ийин.
ЧОГААЛЧЫНЫҢ “КАДАЙЛАРЫ”
«Каткы бажы каткан эвес» (1975), «Кадай кыстың чаңы чараш» (1978, 1986), «Кадай-кыска хаан-на мен» (1999), «Хамык ужур кадайларда» (2003), «Каттыраңнаан чаңы чараш» (1980), «Бодун мактаар болбас тенек» (1982) “Адыыргак ашак, адааргак кадай” (2010) дээш өске-даа Василий Монгуштуң сатириктиг чечен чугаалар номнарының аттары дораан хөйнүң кичээнгейин хаара туда бээр. Кадайлар-ла, кадайлар...
Шынап-ла, чамдык номчукчулар улуг чогаалчының кады чурттаан өөнүң иштинче чиктиг бодалдарлыг көргүлээр турганы билдингир. Ол дугайында Галина Шырвановна мынчаар чугаалады:
– Ийе. Улус бистен бо-ла ойзу-кыйзы айтырар турду: “Бо-ла чурттап эрткен үеңерде Василий Бора-Хөөевич биле араңарда сөс карышкан силер бе?” – деп. Биске сөс каржыр хире ындыг чылдагаан кажан-даа турбаан деп шынын ам-даа чугаалап чор мен. Ол ышкаш сатириктиг азы дузаашкынныг, шоодуглуг чечен чугааларында херээжен улустуң овур-хевирин кайыын ап турарын база бо-ла айтырар. Ол овур-хевирлерни Василий Бора-Хөөевич боду чогаадып ап турган. Чогаал бижиийн дээш, албан-биле бижиттинип олурганын черле эскербээн мен. Боду бижиир үелеринде кымга-даа чарлаттынмайн, ыыт чок бижип кириптер. Бир көөрүмге-ле, ному үнүп келген болур. Оларны номчааш, “дузун элээн ажыдыпкан” кылдыр меңээ сагындырар чүүлдерни эскерип кааш, чамдыкта, “Ойт! Бо канчап бардың?” – деп айтыра бээр турдум. Ол чүгле каттыргаш, чогаадып каан чүүл ышкажыл дээр кижи. Бо ховар таварылгалар-дыр ийин. Херек кырында ооң чогаал бижииринге мээң киржилгем шуут турбаан – деп, Галина Шырвановна каттырып чугаалады.
Ол хүн тыва парлалганың хоочуну-биле ужуражылгага чыглып келген тыва журналистиканың хоочуннары: ССРЭ-ниң телевидение болгаш радионуң тергиини, тыва телевидение тургустунуп турда, баштайгы дикторларның бирээзи, Галина Шырвановнаның үе-чергези Дыдый Сотпа, Тываның алдарлыг журнализи, Москваның М. Ломоносов аттыг күрүне университединиң журналистика факультедин Василий Бора-Хөөевичиниң соонда дооскан Хенче-Кара Монгуш, Тываның алдарлыг журнализи, Тываның улустуң чогаалчызы Кара-Күске Чооду, Тываның улустуң чогаалчызы, хоочун журналист Шаңгыр-оол Суваң, Тываның алдарлыг ажылдакчызы, хоочун журналист Надежда Эргеп, Тываның чогаалчылар эвилелиниң, ТЖЭ-ниң кежигүнү Нина Эртине ховар ужуражыр хоочундан сонуургаан айтырыгларын удаа-дараа салып, дыка-ла хөөрешкеннер.
Хенче-Кара Сагдыевич бо сураглыг өг-бүлениң аал-оранынга доктаамал үнүп-кирип, аралажып турганын чугаалап, бажыңынга келген улуска Галина Шырвановнаның экииргээн, дораан аяк шай сунар, кончуг амданныг чемнер кылырын, Василий Бора-Хөөевич биле Моолга сургакчылап чорда, ында чурттап турар тывалар чыглып келгеш, Василий Бора-Хөөевичиге Хөндергей деп ырыны дыка чараш ыяңгылыг кылдыр бадырып берип турганын, сураглыг чогаалчы-биле каяа-даа баарга, чончу, чугаа-сооду чечен-мерген, хүндүткелдиин магадап сагынган. Кара-Күске Күнзекович база-ла олар-биле эки аралажып чораанын чугаалаан. Галина Шырвановнаның даалгаларын күүседир дээш, кызып-ла чораанын, ол үеде удуртукчуларны чон дыка хүндүлээр турганын сактып, база бир даалгазы Василий Бора-Хөөевичиниң бир-ле юбилейлиг чылынга тураскааткан шүлүүн база катап номчуп берген. Дыдый Давааевна Бора-Хөөевичилерниң хам уктуг салым-чолу оларның амыдыралынга кандыг салдарлыг болганын сонуургап, өске-даа айтырыгларны удаа-дараа салып олурган. Ужуражылганың өске-даа киржикчилери бир-ле солун чүүлдү чугаалап киришкен. Ол хүн болган ужуражылгага хоочуннарның солун сактыышкыннарын бижиир болза, солун арны чедишпейн баары билдингир. 16–20 чыл көрүшпээн хоочуннар ужуражып келгеш, аныяк үелеринден сактыышкыннарга алзып, үш шак эрткенин безин эскербейн барганнар. Олар шупту сентябрь 4-те “Шын” солуннуң 100 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хуралга ужуражыр деп болчашкаш, бедик хей-аът көдүрлүүшкүннүг тарааннар.
Г.Ш. Монгуш 1940 чылда Чөөн-Хемчиктиң Алдырык деп черинге төрүттүнген. Бажың-Алаакка ортумак школаны дооскаш, Баян-Талага кижизидикчи-пионервожатыйлаан, оон Хөндергейниң 7 чыл школазынга башкылаан. 1958 чылда Кызылдың башкы институдунче өөренип киргеш, 1965 чылда тыва дыл, чогаал болгаш төөгү башкызы мергежилдиг дооскан. 1975–1978 чылдарда–Политчырыдыышкын бажыңының консультантызы, СЭКП Тыва обкомунуң парлалга секторунуң эргелекчизи; 1978–1988 чч. –Кызылдың СЭКП хоорай комитединиң ийиги секретары; 1988– 1990 чч. – Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң даштыкы харылзаалар талазы-биле инструктору; 1990–1991чч. – СЭКП Тыва обкомунуң парлалга секторунуң эргелекчизи; 1991–1994 чч. – Тываның журналистер эвилелиниң даргазы; 1994–1997 чч. – «Шын» солуннуң харыысалгалыг секретары; 1997–2002 чч. – «Эне сөзү» солуннуң харыысалгалыг секретары. 2002– 2007 чч. – ТР-ниң Парлалга болгаш информацияның күрүне комитединиң кол специализи. Ол комитетти ТР-ниң Парлалга болгаш массалыг коммуникациялар агентилели кылдыр эде тургусканда, аңаа кол специалист болуп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
К. МОНГУШ.
Чуруктарны Г.Ш. МОНГУШТУҢ хууда архивинден алган.
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4
