Эрткен 2024 чылда “Убса-Нур ыйгылаажы” онза камгалалдыг черниң кандыг солун ажылдар чорудуп турарының дугайында ооң удуртукчузу номчукчуларга таныштырган:
— Экии, хүндүлүг номчукчулар! Чыл дургузунда планнаттынган ажылдарны түңнеп чугаалаар арга бергениңер дээш “Шын” солунга четтирдивис! Эрткен чылда бистиң албан чери багай эвес түңнелдерлиг болду. Кылыр ужурлуг планда кирген ажылдар шупту күүсеттинген. Маңаа чүгле кол-колунга доктаап көрейн.
Бистиң албан чери бойдус камгалалынче угланган ажыл-чорудулгалыг дээрзин шупту билир бис. Республика девискээринде чеди кожуунда (Эрзин, Тес-Хем, Өвүр, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл) камгалалдыг 323 муң дөрбелчин метр девискээр бистиң хайгааралывыста турар. Тос аңгы кластерде бойдус камгалалынга хамаарышкан ажылды чорудуп тура, төтчеглекчилер илередири-биле 310 үнүүшкүн болган. Түңнелинде, эрткен чылын бойдуска хоралыг чурум үрээн 40 хире кижини туткаш, торгаалды онааган. Ниитизи-биле, 114 муң рубльди торгаалдан киирген. Ол ышкаш 2 боону хавыргаш, шагдаа органнарынче дужааган бис.
80! Хөй бе азы эвээш бе?
Дараазында база бир кол угланыышкынывыс – эртем ажылының чорудулгазы. Бойдусту шинчилеп, өскерилгелерин демдеглеп, ховар аң-меңниң санын үндүрүп, ону эвээжетпес дээш, шыңгыы хайгааралды доктаамал чорудуп турар бис. Бир дугаарында, эң чараш диис – ирбиш деп аңны эрткен чазын, чүгле бис эвес, Моолдуң, Даг-Алтайның, Красноярск крайның, Иркутск облазының заповедниктериниң шупту ажылдакчылары дугуржуп алгаш, чаңгыс хүнде, чаңгыс шакта санаашкыннарны чорудуп эгелээш, үш неделя иштинде уламчылаан бис. Эрткен час ниитизи-биле нарын эрткен болгай, хар улуг болганы-биле көрдүнген маршруттарны эртери берге турду. Ындыг-даа болза ол ажылды эчизинге чедирдивис. Түңнелинде, Россия девискээринде ирбиштиң саны 80 хире бар деп санап үндүрдүвүс. Ооң 20 хирези Тываның девискээринде деп бадыткаан бис. Эң хөй 40 ажыг ирбиш Даг-Алтайда деп санап үндүрген. Красноярск крайда — 10 ажыг болган.
Амытан бүрүзү аңгы девискээрлиг. Ийи чылда чаңгыс катап эдержир. Төрүттүнген оолдары шору доругуп келгеш, боттары аңгыланып, өске девискээрлерже чоруй баар. Олар колдуунда те-чуңмалыг бедик черлерге турар. Чүге дээрге кол чиир чеми ол болуп турар. Ирбиш шимээн-дааш чок бедиктер теп чурттап чоруур. Чижээ, Мөңгүн-Тайгада 14 ирбишти санаан болзувусса, Моолдар бисте 30 хире бар деп санаан. Херек кырында бо ирбиштер ында-мында катай санаттынып турар болган. Ылаңгыя эдержир үеде бистен үнген ирбиштер Моолче кире бээр. Оон катап база бисче эглип-даа кээр. Ынчангаш шупту демнежип, чаңгыс хүнде, чаңгыс шакта санаашкынны чоруткан чылдагаанывыс-даа ол. Ол ышкаш шупту чыып алган материалдарывыс-биле үлежип эгелээн бис. Чижээ, алтайлар бистиң чуруктарывысты көргеш, бистен чоруткан ирбиштер-дир деп турар. Ам шуптузунга паспорттарны кылыптарывыска, ынчан көскү болур.
Делегейде ховар аңнарның бирээзиниң изин тывар, ооң турумчуп турар черлеринге салган фотоловушкаларда тырттыртынган чуруктар, бижиттинген видеолардан бүгү медээлерни чыып алгаш, паспорттарын белеткээн бис.
Дарья шыңгыы хайгааралда
Мында солун чүүл, заповедниктиң тургустунганындан бээр 30 ажыг чыл дургузунда Шаңчы кезээнге чаңгыс-даа ирбиш демдеглеттинмээн турган болза, ам ол девискээрде бир кыс ирбишти каш чыл улай демдеглеп тур бис. Ийи оолдуг турган чүве. Ам олары ырай бердилер. Эрткен чылын май айда эдеришкеш, кезек чиде берген. Күскээр Хемчик талазында катап көстүп келди. Ам база ийи бичии оолдуг чоруп тур.
Оон аңгыда, аскыр ирбиштер кожа заповедниктер аразында үнүп-кирип чоруп турлар. Шуй бажында база бир өг-бүле — алды хире ирбиш бар. Чамдыктарында шола берип эгелээн бис. Чижээ, үстүнде чугаалааным кыс ирбишти Дарья деп адап алган бис. Ол ат анаа-ла тыптып келбээн. Москвада регионнар аразының Ирбиш аттыг ассоциацияның даргазы Дарья Петрованың ады-биле адаан бис. Боду чөпшээрээн, харын-даа дыка өөрээн кижи. Боду ирбишти камгалап арттырарының талазы-биле улуг күжениишкинниг ажылдарны чорудуп, акша-хөреңгини берип, доктаамал деткип чоруур.
2024 чылда бистиң заповеднигивиске машина садып берген. Ону кылырынга чылдагаан болган чүүл чүл дизе, бир катап Москвадан ооң чорудупканы оператору-биле кыжын Мөңгүн-Тайга кожууннуң девискээринге орукка хар эжип, элээн түрээн бис. Оператор чана бергеш, кайы хире кадыг-берге оруктарны эртип, ажылдап турарывысты даргазынга чугаалап чедерге, Дарья дораан бедик автомашинаны саткаш, чорудупкан болган. Чүгле машина эвес, фотоловушкаларны хөйнү берген. Ынчалдыр деткикчилерниң дузазы-биле хөй кижи киржилгелиг чугула ажылдарны чогудар аргалыг болдувус.
Чүгле ийи регионда бар
Ийи дугаар ховар аң – аргар-кошкары. Бо чараш аң Россия девискээринде чүгле Тывада болгаш Даг-Алтайында демдеглеттинген. Оларның ниити саны 4 муң хире баш чедип турар.
2023 чылда Тывада аргар-кошкарының саны 233 баш турган болза, 2024 чылда санаарывыска, 305 баш чеде берген болган, 24 хуу өскен. Моолда 3500 хире баш чедип турар. Ол база-ла аай-дедир көжүп чоруп турар аңнар-дыр ийин. Чайын бисче көжүп кээр. Бо аңның бир черден өске черже көжеринге чаңгыс шаптыктыг чүүл, күрүне кызыгаарында шөйген тенниг демир сывырындактар. Ылаңгыя Мөңгүн-Тайга кожуунда кызыгаарны дургаар ийи-үш каът шөйүлдүр чорудупкан. Хомуданчыг чүүл ол тенниг сывырындактарга бо-ла ораажы берген боор, ылаңгыя боос аңнар аңаа ынчаар өлүп турган-дыр ийин. Харааданчыы кончуг боорга, Мөңгүн-Тайга талазында кызыгаарда шөйлү берген тенниг сывырындактарны кезек-кезек черлерге түр када ажыдар кылдыр кызыгаар заставазының шериглеринден дилээривиске, чөпшээрээн. Эскерип турувуста, ол ажык черлерден бир ай дургузунда хары угда 400 ажыг кошкарлар Мөңгүн-Тайга девискээринче кирип келген. Ол аңнар бедик тайгаларга чайлап алгаш, сооп эгелээрге, катап база Моолче кыштап аар дээш, кире бээр болган. Ол ышкаш база бир эскерген чүүлүвүс, бо чараш аңның көжүп турар үезинде душ болуп таваржы берген орук чорумалдары аай-дедир оларны айдап, дүвүреди бээр болуп турар. Ховар чараш аң таваржы бээрге, ону дүвүретпейн тырттырып ап болбайн канчаар. Ынчалза-даа дааш-шимээн үндүрүп, оларже чоок чагдавазын солун арнын ажыглап, чондан улуу-биле дилеп турар улус-тур бис. Бойдустуң черлик дириг амытаннары боттарының изеп алган кокпазы-биле чоруп чаңчыга берген болур. Ылаңгыя көжүп турар үезинде оларны дүвүредиптерге, дараазында катап ол черже келбейн баар, шуут ырай бээри харааданчыг.
База бир кылган солун ажылывыс – челер тогдук деп чараш кушту Тывага өстүрер талазы-биле ажылды 5 чыл чорудуп тур бис. Орнитолог эртемден Александр Барановтуң чугаазы-биле, Тываның девискээринге ол кушту сөөлгү катап 2012 чылда Шара-Нур чанынга көрген болуп турар. Ол ийи тогдукту көргенин бадыткап, документиге демдеглеп каан болуп турар. Чогум-на бо куш 1940–1980 чылдарда Тывага хөй санныг куштарныӊ бирээзи турганын хоочуннар эки билир. Бөдүүн тогдукту 1991 чылда ССРЭ-ниӊ, 2001 чылда Россияныӊ Кызыл дептеринче киирген.
Эрткен 5 чыл дургузунда Тываның девискээринден чаңгыс-даа куш тыппаан бис. Ол челер тогдук дугайында чугаалап турарым бо. Чогум улуг тогдук Тывада бар. Эрткен чылын чазын ужуп кээп турар үеде, апрель төнчүзү май айда, Тес-Хемниң Агар дагны долгандыр, Шара-Нур, Төре-Хөлдү долгандыр дилээш, Оруку-Шынаа девискээринге 67 кушту санадывыс. Шак мындыг ажылды бистиң заповедник-биле деңге тургустунган Моолдуң заповеднигиниң ажылдакчылары база чорудуп турар. Ийи аңгы күрүнеде-даа болзувусса, салган сорулгаларывыс, ажылывыс дөмей, хөөредир чүве болза, ийи аңгы хоойлуда чагырткан чаңгыс заповедник деп чугаалап болур. Ынчангаш Моол талазында кандыг эвес дээш, Испаниядан келген эртемденнер, Моолдуң эртемденнери болгаш бистиң заповедниктиң специалистери шупту деңге тогдук куштуң санын илередир ажылды чорударывыска, ында улуг тогдук элээн хөй, 90 хире бар болду. А челер тогдук шуут чок болган.
Ооң мурнунда Тывага хөй өзүп турган кушту катап өстүрер сорулганы салгаш, беш чыл бурунгаар ажылды чорудуп эгелээн бис. Бир дугаарында, Каттышкан арабтар эмираттарында Тогдукту камгалаар делегей фондузу-биле керээ чарып алган бис. Олар эгезинде бисче боттарының специалистерин чорудуп турду. Ол кээрде, делегейниң шыырак дээн эртемденнерин эдертип алгаш кээп турдулар. Олар Тываның бойдузун магадап ханмааннар. Кайгамчык бай чон-дур силер деп, чугаалап турдулар.
“Бистиң нациявыс түреңги байдалдыг, аштап-суксап чоран үезинде тогдук куш аштан камгалап чораан. Ынчангаш бүгү-делегейге бо кушту нептередип, ону кадагалап арттырып, өзүп-көвүдедиринге бүгү талалыг дузадан кадыңар, деп күрүневис баштайгы тургузукчузу оолдарынга чагаан. Ынчангаш ол үеден бээр тогдукче онза кичээнгей ам-даа хевээр арткан” – деп, Арабтар эмираттарында тогдук кушче кичээнгей дыка улуг болуп турарының чылдагаанын келген эртемден тайылбырлаан. Амгы үеде Араб чурттарында тогдук өстүрер тускай 2 ферма бар. Бирээзи-ле чылда 40 муң чедир төрүдүп алгаш, 15 аңгы күрүнеже тарадыр чорудуп турар. Ол фермаларны тургускан сорулгазы, куштуң эъдин, чуургазын чиир дээш эвес, бойдусче үндүр салып, делегейге өзүп көвүдезин дээш, мындыг шыңгыы ажылды арабтар чорудуп турар-дыр. Шак ындыг тогдук фермалары Казахстанда, Узбекистанда бар. Казахстанда шак ол кушту фермаларга өстүргеш, бир чылда-ла 20 муң чедир бойдусче үндүр салып турар.
Россияда бирги шенелде
Тывага бо кушту катап өстүрер сорулга-биле ажылды чоруткаш, Россияда бир дугаар шенелдени чоруткан бис. Чүл дээрге дугуржулга езугаар 2023 чылда Казахстандан 6 айлыг 48 тогдукту самолётка эккээрге, уткуп алгаш, куштарның холдарынга дугаарлап каан билзектерни кедиргеш, 20 кушта чиптерни салган. Июль айда Эрзин, Тес-Хем кожууннуң девискээринге аңгы-аңгы черлерге 5, 6-лап салгылапкан бис. Ол куштарывыс ноябрь эгезинде чылыг чурттарже тарадыр ужуп эгелээн. Ону спутник таварыштыр куштарның шимчээшкинин хүннүң-не компьютерде тускай программа-биле хайгаарап көрүп турган бис. Дыка солун болду. Көрүп олурарывыска, шупту тос башка ужуп чорупкан. Моолче углапканы-даа бар, өскелери Мөңгүн-Тайга уунче ужуткаш, ол тайгаларны эртип чадап, шаг болуп турарлары-даа бар. Оон эггеш, элээн куш Каргы хемниң унун дургаар Даг-Алтайже углапкан. Өскелери Моол таварааш, Кыдатче киргеш, оон Киргизияның Иссык-Куль хөлдүң кыдыынга келгеш, улаштыр шупту чаңгыс угланыышкынныг оруунга катчып кээр чорду. Хөлдүң ийи аңгы эриинге турган куштар, аразы 70 километр ыракка турган хиреде, бот-боттарын та канчап билчип каапкан, катчы берген. Ол шуут кайгамчык болган. Бир куш ол та канчаары ол, Кыдаттың 1 сая ажыг чурттакчылыг, дээрже шиштейип үне берген хөй каът бажыңнарлыг хоорайының төп парыгынга кыштады. Колдуунда дүнеки үеде 1 километр 200 метр чедир бедикке ужар кончуг күштүг куштар чорду. Ону бистиң-биле бо ажылга киржип турган бүгү эртемденнер көргеш, өөрүп чугаалажып турдулар. Бистиң бо шенелдевисти көргеш, Калмыкияның эртемденнери база тогдуктар өстүрер дугайында сонуургалдыг апарган. Олар ийи удаа 20–20 тогдуктарны чуртунга салырга, чаңгызы-даа артпайн, өлгүлеп каар болган-дыр. Специалистерниң чугаалап турары-биле, ол кургаг ховуларда куштарның чиир чеми чок, хөлүн эрттир изиг база болуп турар. Калмыктар боттары база ол дугайында удавас чугаалап үнүп кээрлер боор.
Дилги чипкен
Тывага тогдуктарны июльда салган болза, ноябрь айда чаңгыс-даа куш артпайн, шупту ужуп чоргулай барган. Оларның чазын катап ужуп кээрин четтикпейн манап турган бис. Бистиң ол куштарда кедиргилеп каан билзектеривис болгаш чиптеривис арай-ла бөдүүн болган. Кызыгаар чаны регион боорувуска, негелде ёзугаар тааржырын салгылаанывыс ол. Кажан тогдуктарывыс чылыг чурттарга чеде бергенде, оларның шимчээшкиннерин хайгаараар аргавыс болдунмайн барган. Ол медээ дамчыдар билзектер, чиптер ажылдавайн барган.
Чазын черле кандыг эвес дээш, күжениишкинниг дилээшкинни чоруткаш, дөрт куш тып алган бис. Бир уялыг куш база тыптып келген. Ооң уязының чанынга фотоловушка салгаш, көөрүвүске, хөөкүй куштуң дөрт чуургазын дилги келгеш, чипкен. Ол ышкаш чурттакчы чон бисче чуруктар база октап эгелээн. Аңаа-маңаа тогдуктар көрдүвүс деп. Шынап-ла, чуруктарда бистиң билзектерлиг куштарывыс болуп турар. Ниити саны 11 куш катап чанып келген деп санап көрдүвүс. Ол биске дыка улуг чедиишкин болуп турар. Тускай фермага өстүрген куш Тываның черлик бойдузунга мынчаар тааржып, дедир ужуп келгени дээрге, ону ам-даа көвүдедир өстүрүп болур арга барының бадыткалы-дыр. Ынчалдыр эрткен чылда кылган ажылдарывыстың чүгле кол-колун чугааларга мындыг.
Бо ажылды бис ам-даа уламчылаар бис. Чаа чылда салган сорулгаларывыс хөй.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23