Төөгүнүң арыннары ында шыгжаттынган

"Шынның почтазындан"

Төөгүнүң арыннары ында шыгжаттынган

Национал музейниң бир адыры политиктиг репрессияга таварышканнарның төөгүлүг музейи болур. Бо музейниң ажыл-чорудулгазының арыннарын ажыдып көөр болза, солун-даа, муңгаранчыг-даа…

Музейге 6 чыл дургузунда ажылдап келген үемде солун, ажыктыг хемчеглер уттундурбас болуп арткан. Кысказы-биле таныштырар болза, 2017 чылда Москва хоорайда «ГУЛАГ» деп аттыг музейге ха­мааржыр Россияның сактыышкын музей­лериниң Ассоциациязынга мени чалап, кежигүн кылдыр киирип алган. Ол хүнден эгелеп чылдың-на чыыш эрттирери чаңчыл апарган. Ынчан Москва­ хоорайга эрткен болза, 2018 чылда Санкт-Петербургка, 2019 чылда бисти чалап, Под­московьеге чыышты эрттирген. Оон дараа­зында чылында хамчыктыг аарыг­ дээш эрттирбээн, а 2021 чылда интернет четкизи (ZOOM) таварыштыр ужуражыр аргалыг болган бис.

Россияның аңгы-аңгы хоорайларындан музей ажылдакчылары чыглып келгеш, арга-дуржулгазын солчурга, дыка ажыктыг боор чораан. Ынчангаш мындыг чыыштардан черле чыда калбайн, киржип турар болза эки деп санаар мен.

2017 чылда Москва хоорайга "Стена Скорби" деп улуг монумент тураскаал тургузар ажыл чоруп эгелээн. Ооң баа­рынга бүгү Россияның девис­кээринге адып-боолап турган черлерден, лагерьлерден чыгдынган даштарны салган. Бистиң республиканың дажы «64» деп сан-биле бижиттингеш, ол хөй даштарның аразында салдынган. Хөй республикаларның аразында 64 дугаар дашта «Рес­публика Тыва» деп бижиттинген.

Бо даштарны бис, Национал болгаш репрессия музейиниң ажылдакчылары, Мемориал ниитилелиниң кежигүннери-биле демнежип алгаш, Сукпак суурнуң дужунда Шоом ховуларынга чедип, даштарны чыып алгаш, оон Хербис дагның эдээнден база алгаш, Москва хоорайже чоруткан бис.

2018 чылда репрессия музе­йиниң чанында «Сактыышкын кокпазы» деп аттыг бичии шөлчүгешти кылып, байырлыг байдалга ажыткан. Аңаа реп­рессияга, «тостуң херээн­ге» онааш­каш, боолаткан дар­га­ларның хөрек тураскаалдарын тургузуп эгелей берген. Ол-ла чылдың октябрь 30-де «Тувинбанкының» даргазы Танчай Оюнга турас­каалды ажыткан, а 2019 чылда хары угда ийи хөрек тураскаалын тургузуп каан бис. Олар кымнарыл дээрге, даштыкы херектер чөвүлелиниң сайыды Сат Чурмит-Тажы болгаш Тыва Арат Республиканың Биче Хуралының даргазы Адыг-Тюлюш Хемчик-оол. Оон ыңай Тыва Арат Республиканы Моолга төлээлеп турган элчинивис Куулар Сунгар-оолга хөрек турас­каалын 2021 чылда тургускан. Ам-даа үш кижи бар. Бо турас­каалдарны тургузарының бетинде, хоочун башкывыс Анай Кара-оол бисти баштап алгаш, Тываның кожуун, суурларынга чедип, ачы-буян концерттерин көргүзүп тургаш, акша-төгерикти чыгган. Ол дузаламчыдан хөрек турас­каалдарын шеверлээн болгаш оон-даа өске ажылдарны кылып чорутканын демдеглээри чугула.

Бо чылын Буян-Бадыргы ноянның 130 чылын демдег­лээри-биле, хемчеглер эге­лээр. Апрель 15-те Чадаанага эртемденнерниң киржил-­­ гези-биле конференция болуп эртери планнаттынган.

2021 чыл биске онзагай үе болган дээрзин Тываның чурттакчылары кончуг эки сактыр боор. Эрткен чылын Тыва Арат Республиканың 100 чылдаанын демдеглеп эрттирбишаан, өөредилге черлеринге эртем-шинчилел конференциялары болгулаан. Кызылдың Экономика болгаш хоойлу-дүрүм техникуму база оон чыда калбаан. 2021 чылдың чазынында бо техникумга эртем-шинчилел конференциязы болуп эрткен. Аңаа Буян-Бадыргының дуга­йында илеткелди кылдым. Ол конференцияның түңнелинде, студентилер аразынга, Никита Тюлюш тиилекчи болган. Оон эгелээш бо студент эртем ажылын шинчилеп эгелей берген. Мээң удуртулгам-биле 2021 чылда республиканың «Урянхай номчулгазы» деп эртем-шинчилел конференциязынга бо студентим Сат Чурмит-Тажының дугайында илеткелди кылгаш, студентилер аразынга бирги черге төлептиин көргүскени өөрүнчүг болган. Оон улаштыр-ла эртем-шинчилел конференцияларынга, «Ермолаев номчулгаларынга», «Кызласов номчулгазы», «Мартъянов номчулгазынга» мээң-биле кады киржип келди.

2021 чылда Никита Тюлюш Тываның иштинге «2021 чылдың сургуулу» деп шаңналга төлептиг болган. Студентилерни ам-даа деткиир деп планнап алгаш, ажылдап турар мен. Мээң бодалым-биле, башкы кижи чүгле өөредир эвес, а өөреникчиден база билиг алыр чүве-дир деп бодап олур мен. Ынчангаш өөреникчим Никитадан элээн төөгүнү бодум уумда өөренип алганым дээш четтиргеним илередир кижи-дир мен. Репрессия дугайында шинчилел ажылын бижип турар студентимге чоргаар­ланып чоруур мен. Музей ажылы дээрге төөгүвүс-түр, ооң чажыттары мында шыгжаттынган болур.

Шолбан ООРЖАК,

Национал музейниң салбыры политиктиг репрессияга таварышканнарның төөгүлүг музейиниң эртем ажылдакчызы.