Бистиң ада-иевис Суворов Дондупович биле Бады-Хува Арамзааевна Суван-оолдар Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунуң хоочун малчыннары чораан. Ачавыс биле ававыска ажы-төлү чоргаарланыр бис. Олар ёзулуг-ла эрес-кежээ, ажыл-ишчи кижилер, хөй ажы-төлүн азырап өстүрүп, амыдырал-чуртталганың болгаш ажыл-иштиң оруунче үндүрүп каан.
Ачам Суворов Дондупович 1921 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Тала сумузунга төрүттүнген. Ооң элээди болгаш аныяк назыны Тывага болуп турган чаартылгаларның үезинге таварышкан болгаш, ачам үжүк-бижикти дыка сонуургааш, Баян-Тала чайлаг школазынга өөренип кирген. Ол школаның дөрткү клазын доозуптарга, эң эки өөреникчилерниң бирээзи боорга, ону Кызылдың каттышкан школазынче өөредип чоруткан. Ол үеде Тываның эң улуг өөредилге чери Кызылдың каттышкан школазының чедиги клазын кончуг эки өөредилге-биле дооскаш, Тыва Арат Республиканың революстуг шериинге шериг албан-хүлээлгезин эрттирип чорупкан. Аныяк назынында шериг херээн эрттиргеш, өскен-төрээн черинге келгеш, Хөр-Тайга школазының бажыңын тудуп доозарынга киржип, аңаа башкылап эгелээш, школа директорунга чедир ажылдаан.
"Теве кайгавас, арнынче дүкпүрүптер"
Оон амыдыралының аайы-биле Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунга келгеш, аңаа өг-бүле тудуп, Ак-Туруг школазынга ажыл-агый эргелекчилеп ажылдап чораан. Элээн чылдар эрткенде, ол үеде Тока аттыг колхозтуң бир кодан малын хүлээнип ап, малчыннай бергеннер. Олар хөй чылдар дургузунда чылгы, инек, хой, өшкү, теве дээш кандыг-даа малды кадарып өстүрүп чорааннар. Ада-ием теве кадарып турганын сактыр мен. Ынчан көңгүс бичии, беш-алды хире харлыг боор мен. Авам: «Теве кайгавас, арныңче дүкпүрүптер» - дээрге, дыка коргар ийик мен.
Ачам мал-маган холунга чайгаар өзер малчын боорундан аңгыда, узаныр-чазаныр шевер кижи чүве. Каргыраалаар, сыгыртыр, ырлаары база аажок, эш-өөрү-биле шахмат ойнаарынга база дыка ынак. Ачамның кылбас-ла ажылы чок кижи, баш таарар, эзер-чүген, сыдым кылыр, согааш-бала, шууруун, өг ыяжы чазаар дээш оон-даа өске. Малчын кижиниң амыдырал-чуртталгазынга, ажыл-ижинге херек чүүлдерни боду кылып ап чораан.
Ат-сураглыг ус-шевер Монгуш Черзи кырган-ачай-биле база ачам дыка найыралдыг. Даады ооң бажыңында барган, ооң-биле хөөрежип, чазанып өөренип турган боор. Мал кадарып чорааш, Ак-Туругнуң Алдын-Булак деп черден чонар-даштап-даа алган келир. Ол чонар-даштан аът, теве, сарлык чазап олурганын сактыр мен. Ачам биске терек чөвүрээзинден дириг амытаннар дүрзүлерлиг ойнаарактар чазап бээр. Мал кадарып чорааш, чонар-даштан, терек чөвүрээзинден янзы-бүрү дириг амытаннар дүрзүлерин дыка чараштыр чазап каан болур кижи. Олар шупту бистиң ойнаарактарывыс болур. Ол белен-селен кончуттунмас, хорадавас кижи.
Аът дээнде, кедергей. Бир эвес аътка эпчок болуп, чүген-суглуун шын эвес кедирер, малды хоюзуптар болза, ачам хоржок, ажына бээр. Ынчангаш аътты канчаар дериирин ачам айтып бергенин эки шиңгээдип алыр чораан мен. Ачамның чүгүрүк Чадаан-Доруг дээр ады турган. Ол аъды чарыштарга мурнап халып кээр чораан.
Авам Бады-Хува Арамзааевна Чаа-Хөл кожууннуң Кызыл-Даг чурттуг. Аажок чазык аажы-чаңныг, биче сеткилдиг, топтуг-томаанныг кижи. Авамның кылган саржаг, чөкпээ, быштаа, курут-ааржызы дыка амданныг боор. Ажылгыр кежээзи аажок, үргүлчү даараныр, дыка шевер. Хураган кежинден кылган алгылардан тыва тоннар, чеңи-чоктар, тыва хөм идиктер биле кидис уктар, негей тон дээш тыва хептиң шуптузун даараар турган. Өгнүң ширтээнден эгелээш, даштыкы шывыынга чедир даарап, сырып кылыр.
Авам инек малының, хой-өшкүзүнүң шуптузунуң аажы-чаңын шуут билир. Кандыг-даа малды аайынга киирип алыр, төлүн хоскан хой, өшкүнү ийи-үш хүн иштинде тоотпалап тургаш, хоскан төлүн эмзире бээр кылдыр чаңчыктырып каар.
Кожа чыдар аалдар, күс дүжерге, катчып алгаш, дүк хап, ширтек сырып, чай чок-ла турарлар. Эр улус сиген кезер дээш чоруптар. Ол үе биске дыка солун апаар. Аалдарның херээжен улузу чыглып алгаш, ширтек сырыырга, ону сонуургаар бис. Бисти, шору улуг уругларын, авам ширтекти канчаар сырыырын айтып бээрге, дузалажып-даа турар бис.
Ада-иевис малчыннап чораан үелеринде кыжын Ак-Хем, Үстүү-Ооруг, Алдыы-Ооругга кыштаглап, чайын Кара-Суг, Чайлаг-Алаак, Кожай ынчаар чайлаглап чорааннар. Кады ажылдап чораан эш-өөрү-биле эптиг-найыралдыг. Ачамның кады-кожа көжүп-дүжүп, малчыннап эдержип чораан эштери Анай-оол Опай, Хурагандай Монгуш, Бичел, Кара-оол Кенден, Тукар Даспак суглар. Ачамның төрел дуңмалары Сымчаан-оол Комбужап, Кыспай-оол Дондук-оол, Чычаан-оол Кенен суглар. Оларның-биле кожа-хелбээ кыштаглаар, чайлаглаар. Сиген-ширбиил-даа кезерде, ыяштаарда, кажаа-хораа көржеңин хоорарда, мал-маган-даа тайгаладырда, бот-боттарынга дузалажыр чорааннар.
Ак-Туруг суурга мал эмчизи Васильев малчыннар-биле бүгү назынында ажылдаан. Тывалаары аажок. Васильев эмчи бо-ла аалга кээр, мал-маганның кадыын хынаар, эмнээр. Ачам-биле дыка найыралдыг, аажок хөөрежир. Эмчи чайлагга кээрге, ада-ием чамдыкта хой-даа дөгерер, ачамга согажа кылдырып чииринге Васильев эмчи дыка ынак. Васильев эмчиниң өөнүң ишти орус омактыг угбай авамга канчаар хлеб, булочка быжырарын өөредип каан. Авам биске дыка чаагай борбак хлеб биле булочкалар быжырып бээр турган.
Кежээ херээжен улус инектерин саап, хөөрежип, ырлажып-даа турарлар. Ынчан оларның ырлаарын таалап дыңнаар мен. Олчакай угбай, Капа чаавай, Хургул чаавай, авам суглар ырлажы бээрге, чайлагга чаңгыланып турар чүве.
Ада-иемниң малчын ажылынга ынаа-даа, кызымаа-даа аажок. Хөй ажы-төлдүг өг-бүле күрүнеге эңдерик малды азырап өстүрүп берип, хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип чорааннар. Ачавыс, ававыс кайызы-даа «Күш-ажылдың хоочуну» деп хүндүлүг аттың эдилекчилери.
Суурдан ырак эвесте Ак-Туруг дагның чанында арыг кыдыында Шиви-Кудуруу деп черге кезек улуг назы-харлыг улус, авамның төрели “Сайыт” шолалыг кырган-ачам суг дээш дөрт хире өг-бүле чурттап турган. Бистиң ада-иевис хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, Шиви-Кудуруунга бажың-балгатты, кажаа-хорааны туткаш, хуу малын малдап, ажы-төлү биске эъди, сүдү, ак чеми-биле дузалажып чурттап чорааннар.
Ада-иевистиң ажы-төлү тос кыс, бир оол бис. Бистиң ажы-төлүвүс чээрби беш кижи, оларның уруг-дарыы-биле катай санаарга, ада-иевис Суворов Дондупович биле Бады-Хува Арамзаевна Суван-оолдарның ук-салгалы амгы үеде алдан ийи кижи бис.
Төрел аймаам чоргааралы – бистиң ада-иевис.
Нина Суван-оол, ортун уруу.