Октябрь 5-те Тываның Улусчу чогаадылга төвүнге Тыва Республиканың адвокатуразының 85 чыл оюнга тураскааткан байырлыг хемчег болуп эрткен.
Аңаа республиканың адвокаттарындан аңгыда, эрге-хоойлу болгаш шүүгү органнарының удуртукчулары, юстиция сайыды, ТР-ниң Дээди судунуң болгаш ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентиниң) даргалары база өске-даа удуртукчулар киришкен. Ол ышкаш РФ-тиң Федералдыг адвокаттар палатазының президентизиниң оралакчызы, РФ-тиң Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң федералдыг округтарда Адвокаттар палаталарының төлээлеринден аңгыда, Хакасия, Бурятия, Алтай Республиканың, Красноярск край, Иркутск, Новосибирск областардан болгаш өске-даа СФО-нуң Адвокаттар палаталарының президентилери хүндүлүг аалчылар кылдыр чаладып келген.
Юбилейге тураскааткан хемчегниң байырлыг кезээнде шылгараан болчукчуларга федералдыг, регионалдыг хүндүлел бижиктер болгаш тураскаалдыг медальдар-биле шаңнап-мактаан. Ооң соонда республиканың билдингир артистериниң киржилгези-биле солун концертти чыылганнар сонуургап көрген.
Байырлыг хемчегге эң-не солун, ханы утка киирген чүүл, 85 чыл бурунгаар бистиң чуртувуска болчукчуларның ажылы канчаар тургустунуп эгелээниниң дугайында Тываның Болчукчулар палатазының кежигүнү, адвокат Айдыс Шаалының илеткели чыылганнарның кичээнгейин хаара туткан.
... Ыраккы 1938 чылдың октябрь 15-те Тывага чүү болуп турган? Тываның болчукчулары чүге бо хүнче улуг кичээнгейни салып турарыл? ТАР үезинде үнүп турган “Шын” солуннуң мында ролю кандыг болган? Бо болгаш өске-даа айтырыгларга харыыны бээри-биле илеткелчиниң бодун интервьюже чалаан бис.
— Чай чок бачым үеде “Шын” солуннуң редакциязынга чедип кээп, чугаалажыр арга бергениңер дээш четтирдивис, Айдыс Анатольевна.
— Экии, хүндүлүг “Шын” солуннуң редакциязы, номчукчулары!
— Тывага болчукчуларның ажыл-чорудулгазы эгелээнден бээр 85 чыл юбилейин демдеглээн байырлыг хемчег үезинде кончуг солун илеткелди кылдыңар. Ында архив материалдарынга үндезилээн чүүлдер хөй кирген деп билдим. Ону белеткеп бижииринге эвээш эвес үе чарыттынган боор аа?
— Ийе. Ол илеткел дораан бижиттинмээн. Чүге дээрге Тывага болчукчуларның ажыл-чорудулгазы кажан эгелээниниң дугайында ам-даа эртем талазы-биле чедир шинчилеттинмээн болганындан ТР-ниң Адвокаттар палатазы шинчилелдер чорудар боттарының комиссиязын тургускан. Ооң кежигүнүнге киргеш, коллегаларым-биле кады бо талазы-биле ажылды ийи чыл дургузунда чоруткан бис. Тываның Национал архиви, А.Пушкин аттыг Национал ном саңының ажылдакчыларының дузазы-биле дилеп тургаш, эң-не бир дугаар Тывага болчукчулаар ажыл кажан эгелээнин тодарадыры-биле тыпкан документилерге үндезилээш, чоруткан шинчилелдерниң дугайында илеткелде киирген чүве.
— Тывага болчукчу ажыл-чорудулгазы 85 чыл бурунгаар эгелээн деп дидим чугаалаарынга кандыг материал үндезин болган ирги?
– Шинчилээн материалдарывыс хөй-даа болза, болчукчуларның ажыл-чорудулгазын эгелээн үезин тодаргайлап айыткан документилер эвээш болган. Ынчангаш 2022 чылдың июль 8-те ТР-ниң Болчукчулар палатазы “Урянхай край болгаш ТАР үезинде камгалал болгаш төлээ чериниң тургустунуп турганының дугайында төөгүнүң аспектилери” деп эртем-практиктиг конференцияны организастап эрттирген. Аңаа Тываның эртемденнери, ТывКУ-нуң башкылары, студентилери киришкен. Солун илеткелдер аңаа база номчуттунгулаан.
Архив материалдарында айтып турары-биле алырга, Тывага (ынчангы Урянхай крайга) эрге-хоойлу системазының документилери 1914 чылдан эгелээн болуп турар. Ол үеде чер айтырыының талазы-биле орус, тыва чон аразынга болуп турган чөрүлдээлерни шиитпирлээр судтарга тываларның эрге-ажыын камгалаары-биле нояннарга ындыг эргени хүлээндирип турган. Ол дугайында 1914 чылдың июнь 6-да Көжүрүүшкүн талазы-биле эргелелдиң (Переселенческое управление) онза даалгалар күүседир дүжүмеди В.К. Габаев биле Даа кожууннуң чагырыкчызы Буян-Бадыргы ноянның аразында чардынган суд херектериниң талазы-биле керээ бадыткап турар. Ол ышкаш 1915 чылдың апрельдиң 10-нуң хүнүнде “Орустар болгаш урянхайлар аразында холушкак судтарның түр каданың дүрүмү” ажылдап кылдынган.
Россияның протекторадын Тывага тургузар процедура эгелеп турар үеде, 1914 чылдың май 16-да Сайыттар Чөвүлели “Орус эрге-чагырганы крайга каттыштырар” деп айтырыгны сайгарып көрген. Даштыкы херектер яамызы, юстиция сайыды, Сайыттар Чөвүлели “Урянхай крайга эргелеп-башкарарының болгаш суд кезээниң тургузуу” деп документини хүлээп алган. Ол болгаш “Усинскиниң кызыгаар округу болгаш Урянхай крайга эргелеп-башкарар улустуң албан-дужаалын күүседириниң дүрүмү” деп төлевилелди 1914 чылдың июнь 29-та Николай II хаан бадыткап берген.
Российжи протекторат адаанда Тываның девискээринге болуп турган бүгү чөрүлдээлерни Урянхай крайның херектериниң талазы-биле харыылап турган Комиссар Красноярскының округ судунда Урянхай крайда суд системазын харыылап турган прокурорнуң адынче хамаарылга-бижикти киирип турган. Ол дугайында 1917 чылдың июль 8-те дугаары 42 документиде бижээн. Ол үеде болуп турган судтарга урянхайларның эрге-ажыын, сонуургалдарын камгалаарын тус черниң нояннарынга хүлээндирип турган.
Бир эвес Тыва Арат Республиканың суд органнары, Юстиция яамызы, Дээди судтуң ажыл-чорудулгазының эгелээнин 1930—1935 чылдарның архив документилеринде тодаргай айтып турар болза, адвокатура азы болчукчулаар ажыл-херектиң эгелээниниң дугайында шак ындыг тодаргай бижик, документини тып алыры амдыызында болдунмаан.
Ынчангаш 2022 чылда Кызылга болган эртем-практиктиг конференцияның түңнелдери-биле ТР-ниң Адвокаттар палатазының чөвүлели Шиитпир хүлээп алган. Ол Шиитпирде 1938 чылдың октябрь 15-те “Шын” солунга парлаан ТАР-ның Чазааның Онза байдалда ажык суд тургузуунуң дугайында доктаалында бир дугаар албан ёзу-биле болчукчуларны томуйлаанын айтып каан. Аңаа үндезилээш, Тывага болчукчулаар ажыл-чорудулганың эгелээнин бадыткап турар баштайгы төөгүлүг кол документ ол деп, ТР-ниң Адвокаттар палатазының чөвүлелиниң Шиитпиринде бижээн.
— Тывага болчукчулаар ажыл-чорудулганың кажан эгелээнин тодарадып алырынга “Шын” солунувустуң ролюн бедии-биле үнелевес арга чок-тур. Тыва күрүнениң тургузуунга хамаарышкан төөгү документилерин бир дугаарында өгбе солунувуска парлаан соонда, чүгле ынчан күш кирер турганын шупту билир. Ам-даа ындыг.
— Шынап-ла, бо 85 чыл эрткенде база-ла “Шын” солунда ол дугайында чугааны чорудары-биле интервьюже чалааныңар база каш дакпыр утка киирип турар-дыр. Четтирдивис! Ол ышкаш Тываның Национал архивиниң специалистеринге, Тываның А.С. Пушкин аттыг Национал ном саңының ажылдакчыларынга, эртемденнерге болгаш бистиң-биле кады ажылдажылганы кылып чоруткан бүгү улуска ТР-ниң Болчукчулар палатазының мурнундан четтиргенивисти илередип тур бис.
– 1938 чылдың октябрь 15-те “Үзүп шииткен доктаал” деп эгелиг материалда ол үениң коргунчуг каржы-дошкунун херечилээн төөгүлүг “Тостуң херээ” дугайында бижип турар. Ында эң баштайгы болчукчуларны бижээн болганда, ол аттарны кичээнгейге ап, оларның салгалдарын илередир ажылды уламчылаар дугайында бодавайн тур силер бе?
— Эки айтырыг салдыңар. Четтирдим. Шынап-ла, 1938 чылда “Шын” солунга парлаан ол төөгүлүг материалда эң баштайгы болчукчуларның аттарын Кызыл-оол, Сарыг- оол, Охемчик, Найдан, Шыырап, Чымба, Момбужай болгаш Эренчин деп бижип турар. Бо талазы-биле улаштыр шинчилел ажылдарын чорудуп болур. Ынчалза-даа ол база-ла дыка хөй үе негээр, харыысалгалыг ажыл болганда, ону эртемденнер кылып, шинчилээни дээре деп бодаар мен.
— Илеткелиңерде эртемденнерге чаа, харын-даа эртем талазы-биле ажыдыышкынныг “чемишти” бижээн-дир силер. Теманың уланчызын эртемденнер бижий бээр дээрзинге идегевес арга чок. Чедиишкиннерни күзедивис!
— Четтирдивис! Мен база бо теманы улаштыр шинчилээр болза, дыка солун чаа ажыдыышкыннар үнүп кээр дээрзинге бүзүрээр мен.
К. МОНГУШ.
Чуруктарны ТР-ниң Болчукчулар палатазындан алган.
«Шын» №78 2023 чылдың октябрь 14