Март 26-да "Сүбедей" спорт өргээзинге чаңчыл болган ай хүрежин Тожу кожууннуң чагыргазы, культура болгаш спорт адырының ажылдакчылары эрттиргеннер. Маргылдаага чурум езугаар шилиттинген 64 аныяк (18 харлыг) база 64 шыырак мөгелер ачыр-дачыр хүрешкеннер.
"Сүбедейге" кирип келирге, Тожунуң ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазын көргүскени кайгамчык. Тожу кожуун байлак үүжелиг – тооруктуг пөштер өскен эзимнерлиг, хөлегелиг ыржым дагларлыг, көрүнчүк дег кылаңнашкан хөлдерлиг, мөөрүктерде аң-меңи огурушкан, ивижилерниң тывызыксыг чараш оран-чурту дээрзи ук делгелгеден көстүп турар.
Маргылдааны Тожу кожууннуң культура ажылдакчылары Руслан Самбукай, Милана Оюн олар маргылдааны игилдиң үделгези-биле ажыткан, “Чоргаарланыр байлак черим — Тыва чуртум” деп шүлүктү бараалгаткан. Улаштыр мөгелерге болгаш көрүкчүлерге байырны чедирген. Дараазында “Тожу ырын” Субудай Бараан биле Аян Тунгар-оол ырлап күүсеткеннер. Доора-Хем ортумак школазының уругларның “Элит” танцы бөлүү “Азас” база “Венский вальс” деп чараш самын ойнап күүсеткен.
Дараазында Дөгээ баарының аялгазын салган соонда, чарлакчы Арсен Куулар 64 шыырак мөгени девииринче чалаан. Чыскаалды кол шииткекчи Кайгал-оол Донгак баштап алгаш, мөгениң ниити девиин чоруткан. Улаштыр Тожу кожууннуң чагырга даргазы Александр Чыргалаң база спорт сайыдының оралакчызы Саян Монгуш, Хүреш чөвүлелиниң удуртукчузу Аяс Монгуш, национал спорт төвүнүң директору Ушпас Куулар, Күчүтен мөге Аяс Монгуш, Тожу кожууннуң хоочун мөгелери, деткикчилери: Төлээлекчилер хуралының депутады Виктор Шыырап, кожуун депутады Аяна Монгуш, тренер башкы Борис Севенек, кожуун чагырыкчызы чораан Михаил Куулар, милицияның хоочуну Валерий Орус-оол база өскелер-даа тыва хүрешти, тыва дылды, тыва чаңчылдарны сайзырадырынче улуг кичээнгейни салып, мөгелерге, көрүкчүлерге чедиишкиннерни, кадыкшылды күзээннер.
Бирги салыг соонда Тожу кожууннуң мөгези Борис Кысыгбаевич Самыйлыктың 120 харлаан оюн демдеглеп, сактыышкынны кылган. Ынчан ону чазак даргазы Салчак Тока Тываның 50 чылынга тураскааткан хүреш болуп турда, Тожунуң күдээзи дээш алдын шак-биле шаңнаан. “Чараш девиг” деп тускай шаңналды үргүлчү ап чораан. Ол аңнаарынга ынак чораан. Боду агроном эртемниг болгаш, сула, арбай тарып, ажылынга шынчы, шыңгыы ажылдап чораан. 2000 чылдың август 25-те ооң ады-биле Тожу кожууннуң стадионун адаан. Мөге кижи уктуг, ада-өгбезин дөзээр деп чугаа бар. Эр кижиниң дидими, сүзүктүү эргий бодаар угаанында дижир. Кожуунда улуг маргылдааларга шүглүп чораан өгбелерин дөзеп алган аныяк мөгелер эвээш эвес.
Маргылдааның түңнелинде Улуг-Хемден Чаан мөге Айдың Монгуш шүүлген. Сүт-Хөлден Хартыга мөге Начын-Мерген Ооржак үжүүрлешкен. Үшкү, дөрткү шаңналдыг черлерни Тес-Хемден Чаан мөге Сайын-Белек Түлүш, Сүт-Хөлден Хартыга мөге Кайгал-оол Ондар чаалап алганнар. Бештен сески шаңналдыг черлерге Сүт-Хөлдүң Чаан мөгези Түметей Ширижик, ол-ла кожууннуң Арзылаң мөгези Аяс Монгуш, Кызылдан Сайын-Белек Монгуш, Сүт-Хөлден Сүлде Донгак олар төлептиг болганнар.
“Тергиин мөге салыкчызы” деп тускай шаңналды тренер башкы Чиңгис Монгуш алган. “Чараш арга” дээш Октаргай Анай-оол, “Тиилелгеже чүткүл” дээш Вячеслав Санчай-оол шаңнаткан.
18 хар чедир аныяк мөгелер хүрежинге Улуг-Хемден Сайдаш Дакыр-оол шүүлген, Тес-Хемден Ачин Күнзет үжүүрлешкен. Үшкү-дөрткү черлерге Улуг-Хемден Намзырай Серин, Айыраан Доржу төлептиг болганнар. Бештен сески шаңналдыг черлерни Эрзинден Айыс Согун, Амыр-Санаа Кежиктиг, Каа-Хемден Ай-Чүрек Уванзай, Тес-Хемден Аңчы Доңмит чаалап алганнар.
“Тиилелгеже чүткүлү” дээш Чеди-Хөлден Эльдар Хомушку, “Чараш арга” дээш Улуг-Хемден Намзырай Серин, “Чараш Девиг” дээш Эрзинден Айыс Сагды шаңнатканнар.
Бо маргылдаага аныяк-даа, шыырак-даа мөгелер аразынга Улуг-Хемден мөге даайышкылар ТР-ниң Чаан мөгези Айдың Монгуш, Сайдаш Дакыр-оол шүүлгени онзагай болган. Дараазында хүрешти Барыын-Хемчик кожуун эрттирери-биле хүлээнген.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №12 2025 чылдың апрель 3
