Май 29-та К. Б. Ондар аттыг Тыва үндезин культура төвүнге РФ-тиң Президентизи В. Путинниң тыва чоннуң чаңчылчаан культуразының хөгжүлдезинче угланган Тыва үндезин культура төвүнүң ажыл-ижин бедии-биле үнелээн шаңналынга тураскааткан “төгерик ширээ” болган. Аңаа ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Алик Монгуш, Тываның Камбы-ламазы Геше Гелек Нацык-Доржу болгаш Тываның билдингир эртемденнери, дыл башкылары, көскү культура ажылдакчылары, чогаалчылар, журналистер киришкен.
Бо чылдың март 26-да Кремльге Владимир Путин культура болгаш уран чүүлдүң аныяк шылгарааннарынга шаңналдарны тывыскан. Оларның аразынче Коңгар-оол Ондар аттыг Тыва үндезин культура төвүнүң директорунуң оралакчызы, филология эртемнериниң кандидады, аныяк эртемден Меңги Ондарның киргенин сагындыраал.
"Төгерик ширээни" ажыдып, бир дугаарында төптүң директору, Тываның улустуң хөөмейжизи Игорь Көшкендей сөс алгаш:
– Өгбелеривистиң сагыш-сеткилиниң өнчүзү болур делгем далайынче шымнып кирип, оларның мерген угаанының согунунга чалгынналып, делегей көрүжүнүң делгеминге ужуп, оларга чоргаарланып чоруурувус– бистиң аас-кежиивис. Ону үнелеп, ооң чылыг одунга чылынып, ооң берген чырыы келир үеде салгалдарывыстың оруун чырыдып бээр болзун дээш кызып ажылдап турар бис – дээш, чылдар дургузунда Тыва үндезин культура төвү бурун ѳгбелериниң изин чандыр баспайн, оларның эгээртинмес сагыш-сеткил байлаан чонга янзы-бүрү тѳлевилелдер дузазы-биле чедирип келгени түңнелдиг болганынга чоргаарланып, ѳѳрүшкүнү чон-биле үлежиксээш, “төгерик столду” эрттирип турарының чылдагаанын чугаалаан.
Бедик шаңналга чедирген “Өгбелерниң өнчүзү” төлевилел чогум чүнүң дугайында дээрзин аныяк эртемден Меңги Ондар таныштырган:
– Төлевилел боду үш адырдан тургустунган: шинчилел адыры, өөредилге адыры, культурлуг адырлар. Шинчилел адыры-биле кылып чоруткан хемчеглеривистиң кол сорулгалары дээрге маадырлыг тоолдар болгаш өске-даа тоолдарны ыдар чаңчылды катап диргизери, сайзырадыры. Маадырлыг тоолдарны ыдар чаңчылдың дузазы-биле республикада болуп турар янзы-бүрү социал талаларга нарын айтырыгларны шиитпирлээринге дузаламчы кылдыр көрүп турар бис.
Ынчангаш ук чаңчылдарның дугайында оларның утказын, дылын, бойдузун, сагыыр ужурлуг хоойлуларын, чажыттарын билип тодарадып алыры-биле тыва культура төвүнүң ажылдакчылары “Тыва улустуң маадырлыг тоолдарының онзагайы” деп шинчилел ажылын чоруткаш, тыва чоннуң маадырлыг тоолдарын ыдарының болгаш дылының өске турк чоннарның онзагай азы ылгалдыг демдектерин тодараткан.
Бо шинчилел ажылынга даянып алгаш, “Тыва чоннуң маадырлыг тоолдарын ыдар чаңчылы тыва чоннуң сагыш-сеткил өнчүзүн” тускай регионалдыг сагыш-сеткил өнчүлериниң даңзызынче киирген бис. Ол ышкаш Тыва үндезин культура төвү янзы-бүрү медээлер үндезинин (“Тыва маадырлыг тоолдар”, “Тыва маадырлыг тоолдарда хуу аттар”, “Тыва маадырлыг тоолдарда стандарттар”, “Тыва улустуң ырлары”) Россияның федералдыг интеллектуалдыг өнчү албанынга бүрүткээн.
Күрүне камгалалынга алыры-биле “скифская пантера”, “Тыва улустуң хөгжүм херексели игилдиң технологиязын” Роспатентиге бүрүткеп чоруткан. Чон аразынга нептередип сайзырадыры-биле бир дугаарында кижилерниң кичээнгейин хаара тудары болгай. Кичээнгей хаара тударда, бичии чаштарны болгаш аныяк салгалче улуг кичээнгейни салган. Чүге дээрге оларның аразынга ажылды чоруда бээрге, ада-иези, кырган-ава, кырган-ачазы, башкылар дээш ниитилелдиң өске-даа категорияның кижилери киржилгелиг апаар. Ынчаар орта, шак-ла ол сорулга-биле бис бо тоолду бичии уруглар аразынга сайзырадып эгелээн бис.
Чижээ, школачылар аразынга тоол ыдар мөөрейни чарлаан түңнелинде, тыва дыл болгаш чогаал башкылары өөреникчилерге тыва дылга тоолдарны доктааттырып, тоол ыдар чаңчыл-биле холбаалыг ёзу-чаңчылдарны кичээнгейге ап эгелээн. Ынчангаш башкыларга-даа, шинчилекчилерге-даа, ниити чоннуң сагыш-сеткил өнчүзү-биле ажылдап турар коллегаларга эптиг болуру-биле Россияның, Моолдуң, Кыдаттың тываларының аас чогаалының үлегерлерин чаңгыс черде мөөңнеп, тускай сайтыны кылган.
Амгы үеде делегейниң кандыг-даа булуңнарында кижилер бо материалдарны ажыглап, “Тыва улустуң аас чогаалы, сагыш-сеткил өнчүзү” деп сайтыны ажыглап турар.
Өөредилге адыры. 2017 чылда тыва улустуң аас чогаалы ооң иштинде янзы-бүрү чаңчылдарны, ылаңгыя тоол ыдар чаңчылды хөгжүдери-биле Тыва үндезин культура төвү немелде өөредилгениң лицензиязын алган. 2019 чылда профессионалдыг өөредилгениң лицензиязын база алган. Бо лицензияга даянып алгаш, немелде өөредилгеде “Хөөмей башкызы” деп курстарны бистиң республикага бир дугаарында кылган болуп турар. Өөредип болур деп эргеге даянып алгаш, Тыва үндезин культура төвү тоол ыдар чаңчылды уругларга болгаш улуг назылыгларга 2023 чылдан тура лагерьни ажыткаш, ында ёзу-чаңчылдарны өөредип эгелээн.
Бо адырда эң-не улуг кичээнгей салып турар айтырыг — визуалдыг технологиялар. Ол дээрге янзы-бүрү чаңчылчаан культураның объектилерин визуалдыг технологиялар дузазы-биле кылгаш, фото, кино, видео, аудиону уруглар болгаш ниити чонга тарадыры. Чижээ, янзы-бүрү чаңчылчаан культураның эдилекчилериниң дугайында барымдаалыг фильмнерни кылып эгелээн. Бо жанрны сайзырадып эгелээриниң мурнунда, бир дугаарында, алдарлыг хөөмейжи К.Б. Ондарның дугайында барымдаалыг фильмден эгелээн. Тыва ус-шеверлерниң хей-аъдын көдүрер, оларның технологияларын кадагалап арттырары болгаш оларга моральдыг дуза кадары-биле, эң ылаңгыя аныяктарга кызымак ажылгыр-кежээ чоруктуң үлегери кылдыр ус-шеверлер, хөөмейжилер дугайында фильмнерни кылып турар.
Кажан сагыш-сеткил объектилериниң дугайында чугаалап тура, амгы үеде ниитилелде болуп турар янзы-бүрү коргунчуг болуушкуннарның эң-не кол чылдагааннарының бирээзи – сагыш-сеткил буураашкыны азы ядараашкыны деп санап турар бис. Бо таварылгада кижилерниң үзел бодалын, амыдыралда үнелиг чүүлдерин шын тып, билип алырынга улуг дуза кылдыр тыва чоннуң аас чогаалының бир онзагай жанры – макталды хөгжүдер деп сорулга салган бис. Мактал күүседир чаңчылдың кол сүүзүнү дээрге сөстүң дузазы-биле кижилерниң хей-аъдын көдүрери, бодал-сагыжын өскертири. Ону оттуруп алырынга эвээш эвес үе чардынган.
Чаңчылчаан культураның эдилекчилерин тодарадып, чаа-чаа кижилерни илередип деткиир талазы-биле хөй санныг лекция, ужуражылгалар, мөөрейлерни, темалыг кежээлер, фестивальдар, мастер-класстарны эрттирген. Эдилекчилерни деткииринден аңгыда, ниити чоннуң амыдыралында төрээн культуразы, төөгүзү, дылынга, аас чогаалынга улуг чоргааралды оттурары – эң-не кол сорулгавыс. Төрээн чаңчылчаан культуразынга ханы ынакшыл болгаш улуг чоргаарал – кижилерниң иштики делегейин өскертир база хостуг чоргаар алдынарының үндезин дөзү болур.
Бо-ла төлевилелдиң иштинде тыва ча адар оюнну сайзырадырын алды чыл дургузунда чоруткан. Дүрүмүн, ча согунну чазаар, методиктиг дузаламчылар болгаш өөредиглиг курстар эрттиреринге программалар тургузар, хөй санныг семинарлар, адыгжыларның санын көвүдедири-биле мөөрейлерни чер-черлерде эрттирип турар.
Дараазында республиканың ниити имиджин (овур-хевирин) көдүрер сорулгалыг шаңналдар талазы-биле системаны сайзырадыр дээш төп ажылдаан түңнелинде, дараазында шаңналдарны чаалап алган: 2017 чылда “Душа России”, 2020 чылда — “Гордость нации” , 2024 чылда — В. Путинниң шаңналы. Бо шаңналдарның утказы бистиң республиканың иштики хей-аъдын көдүрер, оларның сагыш-сеткилин байлакшыдар болганда, ону ам-даа сайзырадырын оралдажып турар бис.
Төлевилелдерниң ханы сайгарылгазын кылып чоруткан түңнелинде, Тыва үндезин культура төвүнүң баазазынга улуг комплексти кылыксап турар бис. Ооң утказы чаңчылчаан культураның объектилерин немелде өөредилгени ажыглап чон аразынга тускай материалдыг баазага сайзырадыры болур. Ол база аңгы төлевилел болур. Чаңчылчаан культураны сайзырадып нептередиринге чугула херек чүүл – өглер. Өглерни тип алгаш, бичии уругларны төрээн дылынга чугааладыр болгаш өске-даа ёзу-чаңчылдарга өөредир төлевилел болуп турар – деп, Меңги Васильевна таныштырган.
ДЕЛЕГЕЙГЕ ДИҢМИРЕП БОЛУР
- Бо шаңналды тыва чоннуң онзагайы-биле чедип алган бис деп Меңги Васильевна боду демдегледи. Тыва төптүң бүгү ажылдакчылары ол ажылга киришкен деп чугаалап турары база шын. Тыва төптү тургусканы тыва чонга черле алызында барып бистиң өзектеривис быжыглап арттырып алырынга кедергей улуг деткимче, төөгүлүг болур дээрзин бис дөмей-ле соң даарта көре бээр бис. Бети кыдыы дизе, уттундуруп бар чыткан урянхай тыва ча адар оюнну тыва төп диргизип эккелдилер ышкажыл. Чүгле ол база эвес, тыва тоол ыдар кижилеривис чидип, үстүрүнүң кырында келген турда, ону катап диргизип тургузуп, сайзырадып эгеледилер. Сыр кагар деп ёзулалды база диргизип, чон аразында нептередип эгелээн.
Тыва чоннуң алдын үүжезин эдилеп чоруур кижилерниң холунга алдырбайн бар чыдар чүүлдерни эгидип берип, бар турар чүүлдерни— хөөмей-сыгыт дээн ышкаш алдын өртектиг өнчүлеривиске даянып алгаш, өске чүүлдерни катап тургузуп хөделдирип кел чыдары Тыва төптүң үре түңнелдиг ажылының тодаргай бадыткалы бо шаңнал-дыр. Ук шаңнал ам-даа кылыр ажылды улам хөгжүткеш, делегейге диңмиреп үнүп болур арганы берип турар. Меңги Васильевна ышкаш чедиишкинниг кижилерниң саны көвүдээн тудум, Тывавыстың дөзү быжыгар, амгы байдалы экижиир, келир үези чаагайжыыр – деп, Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң директору К.А. Бичелдей чугаалааш, “Тыва марка”, “Тыва акша” деп тыва чоннуң бо ийи өнчүзүнүң паспорттарын кылгаш, оларны федералдыг өнчү албанынга бүрүткедиринге дузалажырын Тыва төптүң эртемденнеринден дилээн.
ДҮЖҮТТҮ АЖААЛДАГА ЧЕДИРГЕН
ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Алик Монгуш сөс алгаш, “төгерик ширээже” амы-хууда Тываның чурттакчызы, тыва аас чогаалының, тыва культураның, ёзу-чаңчылдарының эдилекчизи, аарыкчызы, талалакчызы кылдыр киржип келгенин дыңнаткаш:
— Бо "төгерик ширээ" кырында салып каан чурттуң Президентизи Владимир Путинниң үнелээн шаңналы дээрге, хөй кижилерниң хөй үе дургузунда кылып келген ажылының быжып келген дүжүдү деп санаар мен. Ол дүжүттү ажаалдага чедирген дуңмавыс Меңги Васильевнага байыр чедирип, улуг ажылга киришкен бүгү эртемденнерге, башкыларга курлак чедир мөгейип, четтиргеним илереттим!
Хемчегден озалдай бергенимге эчоксунуп, зал сыңмас хөй кижи бар боор деп бодап, бут баштап оожум кирип келгеш, каш-ла кижи олурарга, кайгап, хомудаксап-даа. Аргалыг-ла болза школа директорлары, тыва дыл башкылары, төөгү башкылары, культура, өөредилге сайыттары дээш шупту маңаа киришкен болза дыка-ла эки ийик.
Хоочун эртемденнер, башкылар киржип кээр деп билгеш, оларның арга-сүмезин дыңнап, сүмелешкен болза деп келдим. Шаңнал бисти шуптувусту эрткен оруувусче, төөгүвүсче хая көрнүп, амгы байдалывысты хынанып, кайда келгенивисти миннип, кайнаар бар чыдарывысты чугаалажырынче албадап турар. Шаңналды чоннуң сүлдези ышкаш тудуп алгаш, бүгү кожууннарны эргип, эртемденнер, башкыларның киржилгези-биле шак мындыг "төгерик ширээлер", ужуражылгалардан эрттирерин сүмелекседим.
ЧААГАЙ АМЫДЫРАЛ СҮРГЕШ
Бис бо хүнде ниити делегей сайзыралындан чыдып калбайн, ооң агымы-биле оожум-даа болза бурунгаар чоруп олурар бис. Чүгле мында чырыткылыг, чиигелделиг, чымчак, чаагай байдалдарга, дыштыг чүүлге ынаавыс дам бар чыдыр. Шил бажыңнар, хөй акша-хөреңги, чаагай амыдырал сүрүп, чаңгыс угже көрүпкен кончуг дүрген шаап бар чыдыр ышкаш бис. Ол аразында дергилеп алган таалыңывыстың аксындан өгбелеривистиң арттырып каан сагыш-сеткилдиң алдын байлаа, чараш дылывыс, ёзу-чаңчылдарывыс тоглап дүжүп, астыгып чидип бар чыдарын эскербейн тур бис.
Бо үениң чаагай амыдыралын сүргеш, төрээн дылывысты чидирер деп бардывыс. Эң-не ырак көдээ суурга чеде бээрге, бичии уруглар шупту аразында орус дылга чугаалажып турар боор-дур. Хоорай автобустарынга аныяк оолдар, уруглар улуг улуска олут чайлап бээрин билбес, аажы-чаңы шала каржы болур-дур. Амгы үениң аныяктары хол-биле ажыл кылып билбес, чиик ажыл күзээр, белен чүве бодаар.
Көрүңер даан, ажыл чок улузувус хөй, ол хиреде тудугларда шуптузунда Ортаа Азиядан келген чон ажылдап турар апарды. Бо байдал чүге кижилерни дүвүретпейн турарыл? Чонувустуң, келир салгалывыстың шак мындыг сагыш-сеткилиниң хоозургай байдалы, өгбелеривистиң алдын үүжези — чараш ёзу-чаңчылдарывысты уттуп бар чыдарывыс бисти дүвүредир ужурлуг. Кайда-чүде черлик ыттар, оруктарда оңгарлар дээш өске-даа ийиги чергениң айтырыгларынче хөй кичээнгейни салып турувуста, сагыш-сеткил байлаа хоозурап тур.
ТЫВА ДЫЛДЫ САЙЗЫРАДЫР
ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның деткимчези-биле эрткен чылын тыва дылды сайзырадыр сорулга-биле дыл башкыларының шуулганын эрттирген бис. Ол шуулганга план-хемчеглерни тургускан. Херек кырында амыдыралга ону боттандырары чугула, күүселдези бар болза, түңнелдер турар. Тыва национал ёзу-чаңчылдарны эгидип, хөгжүдүп нептередиринге, ону улам сайзырадырынга бо үе дыка эптиг деп санаар мен.
Бирээде, В. Путинниң тускай доктаалы бар. Ында Россияның чоннарының национал дылын болгаш культуразын, ёзу-чаңчылдарын кадагалап арттырары, камгалаарының дугайында тодаргай айтып каан. Ийиде, бо шаңналга даянып алгаш тодаргай өзек сорулганы салып ажылдаар болзувусса, өгбелерден дамчып келген сагыш-сеткил өнчүзүн дараазында салгалдарга дамчыдып бээр аргалыг болур бис– дээш, бодунуң сөзү-биле бижээн байыр чедириишкинин Алик Кертик-оолович аныяк эртемденге сунган.
ПУНЦАХ БИЛЕ ГАЛСАН ШАҢНАЛДЫ ЫДЫКТААР ДЭЭН
Дыл эртемнериниң кандидады Цэцэгдарь Уламсурэн сөс алгаш, кажан Шойгу дарганы Россияның камгалал сайыды кылдыр олуртуптарга, кыдат тывалары биле моол тывалары улуг чоргаарал-биле байырлал эрттирип, өөрүп хүлээп алган. Бо удаада Путинниң шаңналын база-ла шак ынчаар байырлап, чоргаарланып, кижи бүрүзү өөрээнин дыңнаткан. Моол тываларының улуг өгбези, Моолдуң төлээ чериниң таваан салган Пунцах өгбе биле Чинагийн Галсан иелээ Тывага келгеш, бо улуг шаңналды ыдыктаар деп турарын дамчыткаш, моол тываларының мурнундан номну Меңги Васильевнага белекке берген.
Ол хүн “төгерик столга” тыва чоннуң чоргааралын оттурган өндүр улуг шаңналдың ужур-утказын үнелеп, аныяк эртемден Меңги Ондарга байыр чедирип, сөс алган улус шупту ханы уткалыг чугаа-соодун арыг тыва дылга дыка-ла эки чугаалап турдулар. Ол ышкаш Тыва чоннуң чоргааралы, ырак көрүштүг Коңгар-оол Ондар бодунуң үезинде Тыва төптү тургусканы дыка-ла шын шиитпир болган деп, чыылганнар катап-катап сагынганнар.
Бодум хуумда төрээн дылывыстың чаражын, чеченин, хылыш ышкаш чидиин таалап дыңнап, бо хемчег төнмээн болза, ам-даа уламчылаан болза, ам-даа тывалашкан болза деп бодап олурдум.
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Тыва үндезин культура төвүнден алган
«Шын» №41 2024 чылдың июнь 5
