ЧОГААЛЧЫНЫҢ ЮБИЛЕЙИНГЕ УТКУШТУР
ССРЭ-ниң база Тываның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү, уруглар чогаалчызы Экер-оол Кечил-оол 1934 чылдың декабрь 1-де Чаа-Хөл кожууннуң Адар-Төш баарында Ак-Хемге арат өг-бүлеге төрүттүнген. Чаш болгаш элээди чылдары аңаа эрткен.
Кара чажындан өөредилгеге, эртемге сундулуг оол школа соонда, 1956 чылда, Кызылдың башкы училищезин чедиишкинниг дооскан. Сүт-Хөл районнуң Ак-Даштың эге чада школазынга Экер-оол Түлүшевич башкылап, күш-ажылчы базымын эгелээн. Чогаалчы «Тываның аныяктары» солунга харыысалгалыг секретарьлап, «Шынга» килдис эргелекчилеп ажылдап чораан.
Экер-оол Кечил-оол шүлүктерни школага-ла бижип турган. «Аңчы-Хартыга» деп кыска шүлүү 1953 чылда «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган. Аныяк башкының чогаадыкчы хей-аъды школага улам чүгленген. Уругларга тураскааткан «Чечектерим» (1967), «Дээрде капуста» (1970), «Хөглүг чай» (1975), «Мээң олчам» (1981), «Чарыш аъды мунганым» (1973) деп номнары дээш оон-даа өске хөй чогаалдарны бижээн. Ооң чогаатканы «Бора-Хөкпеш», «Электей бээр», «Чечектерим» болгаш өске-даа шүлүктеринге аялгалар чогааттынган, оларны уруглар садтарында, школаларда ам-даа ырлажып турар.
Экер-оол Кечил-оолдуң “Хөөдең” деп кыска чечен чугаазын номчукчуларга сонуургадыр-дыр мен.
ХӨӨДЕҢ
Хоочун аңчы Хөөдеңниң чаңы черле ындыг: бир чер баар дээнде, каш ай бурунгаар-ла ыяк белеткенир. Орукка алыр чүү-хөөзүн борбактап шарыгылаар, ам артында «мында дус, мында шай» дээш шуптузун бичии саазынга бижип алыр. Кадайынга, уругларынга, «маңаа дегбеңер?» – деп шыңгыы чагып-чагып, чаңгыс черге бөле салып ап турар.
Ылаңгыяда күзүн дииңнээр деп барганда, уйгу-чыдын чок «кады-кыраан» «сыгыр-октуун» чай кадында аштап-чүлгүп шаг боор. А оозунуң дээрин хынап, аныяк оолдар ышкаш кара адып шенеп шүүдеп турбас, боозунга бүзүрээр.
Эң магадылаар чүвеле- ри – кадыр артка “даянгыыжы” Кара-Бора биле эник шаандан өөреткен эрес аңчы ыды Хартыгазы – өңнүктери ол.
Кара-Боразын, чай оъдун кезип, чиртип тургаш, семиртип алыр, а Хартыгазын чайын сула салбас, колдуунда-ла багга тудуп, ажаап карактаар, ээзиниң дужаалын күүседир кылдыр өөредир.
Дииңнээр ай чоокшулап кээрге, Хөөдең мырыңай дүне орта удувас, ыдын кыйгыргаш, дукпургулаан, улаарап-дембээреп чыда хонар, а хүндүс олут орбас: үне-кире халып, тайга-таңды бажы кайгап, хииктелип-ле турар. Ка-дайының чанынга кээп:
Харлыг-харлыг тайга көргеш,
Кара-Борам сулараксап,
Хамык көвей улус көргеш,
Харын бодум хөөрексеп
деп баштактанып бадыра-даа кагылаптар. Кады-кырааны пат анчыгзынар. «Чаа-ча, күс боорга-ла ындыг ашак бо, хииктелип, сиилеңнеп туруп бээр. Борбак-сарбааң дергилеп алгаш, ыт-кужуң эдертип алгаш, дүрген-не тайгаңче чортуп үне бергеш, аңаа барып хөлестеп чыт» – деп шыжыгылаар.
Бир күзүн чаңгыс суурда кожазы аныяк оол-биле кады керээ чарып алгаш, дииңнээр болган. Оолдуң ачазы: «Кайда-чүде тайгада дыттар бажы дамчып, ужугуп чоруур дииң хамаанчок, күске думчуундан хан безин үндүрүп көрбээн оол-ла болгай. Сен ышкаш назынында боо соонга олуруп чорбаан кижи-дир. Кажараан хоочун аңчы кижи мону аңнаарынга таптыг өөредип, ижиктирип каап көрем, Хөөдең?» – деп дилеп, дииңнеп аъттаныптарда, олча-менди чоруурун йөрээген.
Аныяандан аңнап келген, койгун чыдар черлерни безин чазыг чок билирин айтып чоргулааш, бедик бажындан хар-меңги ыравас тайгаларже оолду эдертип үнүп турган. «Эки кызып аңнаар, кашпагай бол, Чиңгир-оол, оон баш-ка керээвис күүсеттинмейн баар» – деп тайга үнген санында чагып, дииңнээр аргаларны айтып берип шаг болган. Тайга-таңдызының авыралын четтирип, олча-омактыг чанып кээрлер. Үш дугаар күзүнүнде оол ёзулуг дуржулга киргенинге аңчы ашак өөрүп, ёзулуг салгакчылыг болганынга Хөөдең бүдүү амыраан.
* * *
Чогаалчы Экер-оол Кечил-оол бедик мергежилдиг очулдурукчу чораан. С.М. Маршак, А. Барто дээш совет болгаш даштыкы чогаалчыларның бичии уругларга орус дылда чогаалдарын тыва дылче очулдурган.
Лорина Дымованың шүлүктериниң очулгазы.
ДИВАН
Чараш улуг диваныңның
Чалгаазы-ла хөлчок, утпа!
Моорлап келген аалчыларны
Бодундува чалап кый дээр:
– Олуруп көр, дыштанып ал!
Ол дээш аажок өөрүүр мен.
Кыска дышта кум-даа кынза,
Кылыр ижиң дезе бербес!
Ынчалза-даа эрттир удуп,
Ынчалбазын утпас боор сен.
ШИШКИИШ
Шишкииш чүү дээш муңгараарын
Чиге билир кижи бар бе?
Дыдыктар-ла ында көвей,
Дыка аңаа кудараар-дыр.
Үттерин дуй хырбалапса,
Үнер үт чок, шишкииш болбас.
КӨРҮНЧҮК
Ооң мурнунга келген чүве
Ол-ла хевээр көстүр боорга,
Көрүнчүк аа ынчангаштың
Хөлчок өөрүп чоргаарланыр!
Чүгле ол дээш чоргаарланыр,
Чүү деп ындыг салым боор ол?
Шак оон ырап чоруй баар бис,
Чаңгыс боду – куруг артар!
Муса Джалильдиң сөөлгү өлүм чок шүлүүн Экер-оол Кечил-оолдуң очулдурганы-биле силерге сонуургаттым, эргим номчукчу.
СӨӨЛГҮ ШҮЛҮҮМ
Оран-делегей чырык болгай,
Оранчокта чон байырлаан…
Кара-бажың өл-шык, дүмбей,
Хаалгамда – кара шооча.
Куш төлү булуттарда
Кулбуртуп каап ужуп чорда,
Шалада мен кинчи-бектиг
Шаам төнген чыдарым бо.
Шалың дүшкен шыкта чечек
Саглаярты өзүп орар.
А мени кара-бажың
Аарты базып хинчектеди.
Хамык бодал дириг кижээ
Хайныгып кээр – билир-дир мен.
Ынак чүвем: чуртталга-дыр,
Чөгенчиг мен, чурттаксаар мен!
Ынчалза-даа өлүр-дүр мен.
Сөөлгү шүлүүм сомнап ор мен.
1943 чыл, август.
Дегут ДЕМЧИК, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
(Э.Кечил-оолдуң хууда архивтеринден чыып бижээн).
“Шын” №12 2024 чылдың февраль 16
