ТЫВА БИЖИКТИҢ 95 ЧЫЛ ОЮНГА УТКУШТУР
Тыва чон эрте-бурунгу байлак төөгүлүг. Тываларның өгбелери, бурунгу түрктер, бурунгу уйгурлар VIII-XI вектерге хамааржыр бижимел тураскаалдарны арттырган. Олардан бис чонувустуң тѳѳгүзүн билип, ѳѳренир аас-кежиктиг болуп чоруур бис.
XIII вектен эгелеп Тыва Моол күрүнениӊ иштинге бактаап кирип турар үеден эгелээш, тыва культурага моол салдар күштүг турган. А XVIII вектерден барык ХХ в чедир манчы кыдаттарныӊ Цин империязының тергииделиниң үезинде тываларның чамдыызы моол, төвүт дылдарны өөренип алгаш, оларныӊ бижиктерин эдилеп чораан. Албанныӊ ажыл-херээн чогударынга эрги моол бижик ажыглаттынып турган. 1920 чылдың эгезинде Тываның девискээринге сарыг сажын хүрээлеринге төвүт дылды ѳѳредип турган. Хүрээлерге сарыг шажынның номнары болгаш бижимелдери-биле байлак библиотекаларның турганын тѳѳгү материалдары бадыткап турар.
1921 чылда Тыва Арат Республика (ТАР) тургустунган соонда, чуртка элээн чылдар дургузунда бодунуң бижии чок турганы-биле, чаңчыл ёзугаар бижимел дылдың хүлээлгелерин эрги моол дыл күүседип турган. Эрги моол бижикке ажыл-херек, хууда болгаш албан-ёзу чагаалажыышкыны чоруп турган, 1925 чылдан солун-сеткүүл база моол дылга, эрги моол бижик-биле үнүп турган. Ол дээрге «Үнэн» («Шын») солун болгаш «Хувсгалт ард» («Революстуг арат»), «Хувсгалт залуутчууд» («Революстуг аныяктар») сеткүүлдер бооп турган.
1925 чылдың он айда болган Тыва араттың революстуг намының IV дугаар съездизинге тыва национал бижикти тургузар дугайында айтырыгны кѳдүрген. Ынчан күрүнениң удуртулгазы тыва бижикти кандыг графикага үндезилеп алырыныӊ дугайында айтырыгга келгеннер. Моол азы орус бижикти үндезилеп алыр дугайында чугаалажыышкыннар чоруп турган. Тыва национал бижик тургустунгуже, чонга моол болгаш орус дылдарны өөредирин, а албан-херекти моол дылга чорударын съезд доктааткан.
1926 чылдыӊ алды айныӊ 30-де ТАРН ТК очулдурукчулар Брюханов (Сотпа) болгаш Р. Бузыкаевтиӊ орус графикага үндезилеп кылган төлевилелин хүлээп алган. 1927 чылда Москвага Чөөн чүк чоннарының ном үндүрер черинге оларның ажылдап кылганы «Тыва» деп үжүглели 4 муң экземпляр тиражтыг үнген. Ынчалза-даа ол авторларның тургускан бижии Москвага Эртемнер Академиязыныӊ деткимчезин албайн барган.
1928 чылда ТАРН VII съездиге тыва бижикти тургузарының ажылын Чадаананың Үстүү хүрээзиниң эртемден ламазы Лопсан-Чиңмит Монгушка нам болгаш чазак дааскан.
Ол үеде ССРЭ-ниң чоннарынга латинчиткен алфавитке бижик тургузар талазы-биле ажыл чоруп турган. Чаа түрк алфавитке үндезилээн тыва бижиктиң төлевилелдерин Москвага болгаш Ленинградка Евгений Дмитриевич Поливанов (Москва) болгаш Николай Николаевич Поппе (Ленинград) кылып чорудуп турган. Е.Д. Поливанов репрессияга таварышкан, ооң кылып чоруткан ажылының түңнели билдинмейн чыдып калган. Н.Н. Поппе 1928 чылдыӊ төнчүзүнде, 1929 чылдыӊ эгезинде бодунуӊ тургускан алфавидиниӊ төлевилелин Тюркологтар кабинединиӊ чөвүлелинче киирген. Бо төлевилелди ооӊ соонда ТАР-ныӊ Москвада элчин черинге хүлээткен.
1929 чылдыӊ ийи айныӊ үште ТАРН ТК Дээди чөвүлели Л.-Ч. Монгуштуң немец дылдыӊ бижиинге үндезилээн алфавидин хүлээп алган болгаш ооӊ ийиги номун үндүрер деп шиитпирлээш, авторга өөредилге номун белеткээр даалга берген. Ук бижикти бөлгүмнер таварыштыр улуг-бичии кижилерге өөредип эгелээн турган. Бо төлевилелди совет специалистер аажок бедик үнелээн, ынчалза-даа кол нуруузунда политиктиг чылдагааннар-биле, ону шажын ажылдакчызы кылып тургаскан болганы-биле, Тываның улусчу-революстуг намының 1929 чылда болган VIII дугаар съездизинге бо бижиктен ойталаан.
95 чыл бурунгаар, 1930 чылдың июнь 28-те, Тыва Арат Республиканың чазааның декреди-биле хүлээп алган 31 үжүктүг тыва латинчиткен алфавитти тургускан ажылга Александр Адольфович Пальмбах, Сергей Ефимович Малов баштаан комиссия киришкен. Ол ажылга ынчан Москвага өөренип турган тыва студентилер база боттарыныӊ үлүүн киирген.
Тыва латинчиткен бижик өөредилге, парлалганыӊ болгаш албан-херектиӊ бижии бооп, хүлээлгезин барык 15 хире чыл күүседип келген.
1930 чылдарның төнчүзүнде ССРЭ-ниң чоннарының алфавиттерин кириллицаже шилчидериниң талазы-биле ажыл чоруп эгелээн. Ооң салдары-биле Тыва улустуң революстуг намының 1941 чылдың апрельде болган XII дугаар съездизи тыва бижикти кириллицаже шилчидер дугайында шиитпирни хүлээп алган.
Чаа бижиктиң төлевилелин Тыва Арат Республиканың Сайыттар чөвүлелиниң чанында дыл болгаш бижик талазы-биле комиссия белеткээн. Комиссияныӊ удуртукчузу – Александр Адольфович Пальмбах, ооң кежигүннери: А.М. Белек-Баир, С.С. Лопсан, Л.Б. Чадамба, А.М. Чымба болганнар. 36 үжүктүг чаа тыва алфавитти дыл болгаш бижик талазы-биле комиссия 1943 чылдың октябрьда чүүлдүг деп көргеш, чаа бижикче шилчиирин 1944 чылдың май 1-ге чедир кылдыр доктааткан. Тыва бижикти орус графикаже шилчидери Тываның ССРЭ-ниң составынче киргени-биле, 1944–1945 чылдарда доозулган.
Баштайгы үеде кириллица-биле латин үжүк парлалгага чергелештир ажыглаттынып турган. Тыва бижик бөгүнге чедир бодунуң хүлээлгезин күүседип турар. Тыва бижик кырында дыка хөй өөредилге номнары, словарьлар эртем ажылдары болгаш байлак тыва чечен чогаал бижиттинип турар.
Амгы үеде Тываныӊ күрүне архивинде, республиканыӊ Национал музейиниӊ, А.С. Пушкин аттыг национал ном саӊыныӊ, Тываныӊ Чазааныӊ чанында Тываныӊ гуманитарлыг шинчилелдер институдунуӊ архив чыындыларында, Тываның ном саңнарында тыва культурада бижимелдиң кандыг хевирлериниң турганын херечилээн онзагай тѳѳгүлүг коллекциялар, аңгы-аңгы чылдарда бижиттинген чогаалдар, тыва дылче ѳске дылдардан очулгалар, фольклор болгаш публицистика материалдары, албан-херек документилери шыгжаттынып турар.
Бижик тыптып келириниң мурнунда тыва чон аас чогаалын таварыштыр боттарының чаңчылдарын, төөгүзүн, культуразын, тоолдарын, ырларын тоолчургу чугааларын, эпостарын салгалдан салгалче дамчыдып, кадагалап чораан. Бижик кандыг-даа чоннуӊ культуразында болгаш хөгжүлдезинде чугула черни ээлеп турар. Ынчангаш 95 чыл бурунгаар, 1930 чылдың июнь 28-те, Тыва Арат Республиканың Чазаа тыва латинчиткен алфавитке үндезилээн тыва национал бижикти хүлээп алганы тыва ниитилелде кайгамчыктыг болуушкун болган. Тыва национал бижиктиң тургустунганы тыва ниитилелдиң амыдыралында культураның болгаш өөредилгениң бүгү адырларының, эртеминиң хөгжүлдезиниң эгези болган.
Тыва дылда бижиттинген сѳзүглелдер – тыва чоннуң эгээртинмес ѳнчүзү, ѳгбелеривистиң биске арттырып каан тураскаалы. Оларның-биле тыва кижи бүрүзү таныжып, номчуур аргалыг болуру дээрге кижиниң бодунуң чонунуң тѳѳгүзү, дамыр-дазылы-биле тудуш харылзаазын быжыктырар. Оларны камгалап кадагалаары болгаш келир салгалдарга арттырары – бистиң хүлээлгевис.
Байлак ООРЖАК, филология эртемнериниӊ доктору.
Оюмаа СААЯ, филология эртемнериниӊ кандидады.
Чуруктарны ТР-ниң Күрүне архивинден алган.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3
