1970 чылдың эгезинде «Шын» солунга корректорлап ажылдап турдум. Ол үелерде солуннуң одуругларын улуг машинага парлаар турган. Парлаан чүүл алюминий демирге үнүп келир. Үнүп келген чүүлдү кара будук-биле чаггаш, ак саазынны салгаш, өер-ыяш ышкаш ыяш-биле базыптар. Ону корректор кижи номчааш, үжүк частырыгларын эдер. Солуннуң эге базымы ол.
Мен көдээден келген библиотекарь «Шын» солунга ажылдай бергеш, редакцияның ажылдакчыларының бот-боттарын аажок хүндүлежирин, эп-найыралдыын, улуг тура-биле кажан-даа чугаалашпазын эскердим. Бисти, аныяк корректорларны, өөредип, чагып-сургап чорааннар. Ол коллективтиң кежигүннери дээрге-ле чогаалчылар, журналистер, дээди эртемниг башкылар чораан.
Редактору Валерий Севилбааевич Шаравии, харыысалгалыг секретары Галина Шырбановна Монгуш турду. Чагаа килдизиниң эргелекчизи Сыгыр Байкарааевна чагаалар келирге, утказының аайы-биле килдистерже тарадыр. Партия ажылын Сергей Калзанович Шойгу, культура килдизи — шүлүк, чогаал ажылын улуг чогаалчы Доржу Баянович Монгуш база өске чогаалчылар Кара-Күске Чооду, Владимир Серен-оол харыылап турганнар.
Журналистер Таан-оол Хертек, Охемчик Ондар, Карашпай көдээ ажыл-агыйны чырыдып турду. Очулдурукчулар Сергей Кызыл-оол, Топчаа Монгуш, Алексей Аир дээш өскелер-даа соңгаартан келген медээлерни, доктаалдарны тыва дылче очулдуруп турганнар. Топчаа дарганы «тыва Левитан» деп шолалаар турганнар. Ооң үнү тускай, чедингир болгаш тода. А театрның артизи чораан Сергей Калзановичини аныяанда Шагдыр-Сүрүн дээр.
Улуг корректорлар Галина Санчааевна Бады-Сагаан, Анай Иргитовна, Севил Хертековна Кара-Сал, Мария Суруновна Маный. Назы-хар аайы-биле эң-не улуг корректорувус Оюн Могенович Данчай-оол. Солуннуң үндүрүкчү редактору Оюн Опеен, ол бүгү назынында «Шын» солунга ажылдап келген.
Ол үеде коллективке эр улустуң саны көвей турган. Ынчалза-даа херээжен даргалар база бар. Бопуймаа Дирчин солунга үнген материалдарның шынарын, домактарының чечен-мергенин хынап көөр. Мария Смирнова-Түлүш — очулдурукчу. Редакторнуң секретары Хайтпак-ооловна, машинакчы-секретарь — Янмаа Оюн, кассир — Татьяна Кара-Тоннуг. Ылаңгыя Татьяна Кара-Тоннугнуң негелделиг чугаазын коллективтиң кежигүннери чөпсүнүп хүлээп алыр турганнар.
Корректорлар Римма Доржуевна, Галина, подчитчик Чадаанадан Чечек. Типографияның корректорлары Байыр-оол Ондар Дукуровна биле Аня.
Чаа ажылдап эгелээнимде, бирги партия хуралынга мени херээженнер чөвүлелиниң даргазынга соңгуп каарга, ыглап турган мен. Партийжи даалга-дыр дээн.
Пенсиялааш, ажылдан үнүп турган Зоя Филипповна Сапогова: «Чүге ыглап тур сен?» – деп айтырарга, «Бо даргалар кадайларындан кижи канчап чүве айтырар боор, мен көк көдээ кижи-дир мен» — деп чугааладым.
Мээң кады ажылдап турар өөрлерим улуг даргалар кадайлары, иштики херектер сайыды Владимир Бораевич Кара-Салдың өөнүң ишти Севил Хертековна, Бады-Сагаан артистиң өөнүң ишти Галина Санчааевна, улуг чогаалчывыс Леонид Борандаевич Чадамбаның — Мария Суруновна дээш-ле баар. Көдээ суурга ажылдап тургаш, херээженнер чөвүлелиниң кежүгүнү болуп, чон-биле ажылдап чораан арга-дуржулгам бо ажылымга дузалаан.
Улуг-даа, бичии-даа материалды ол хүн тос, он кижи номчаан турар. Бир дугаарында подчитчик номчуур, ооң соонда корректор, улуг корректор, ол хүннүң секретары, редактору, автор, үндүрүкчү, чогаалчылар, эң-не сөөлүнде облит ажылдакчызы номчуур.
1973 чылда Тыва Обком партияның бирги секретары Салчак Калбак-Хөрекович Тока дарга Москвага мөчээн. Чок болур мурнунда, «Расцветай моя маленькая Тува!» деп чугаалаанын очулдурукчулар чугаалажып турда дыңнаан мен. Дарганың чок болган диагнозу «Сахарная болезнь» деп ону канчаар очулдурарын «чигир аарыы» деп некрологка бижииринден дадагалзап турганнар. Чүге дээрге ол үеде ындыг аарыг чок турган.
«Шын» солун республиканың адырлар аайы-биле ажыл-агыйын чырыдып, кайы колхоз-совхоз чыл планының, беш чыл планының күүселдези дээш өске-даа чедиишкинерин бижиир турган.
Улус ажыл-агыйының мурнакчыларын, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутаттарын, Социалистиг күш-ажылдың маадырларын, Соцчарыштың тиилекчилерин, Херээженнер чөвүлелиниң ажылдарын чонга таныштырып бижип турган.
«Шын» солунга чүгле чедиишкиннерни бижип турган эвес, чедер-четпестерни, ылаңгыя шүгүмчүлелдиг чүүлдерни, база чырыдып турган. Солунга шүгүмчүлелдиг материал үнүп кээрге, ол организацияга хыналданы чорудар, хемчээн алыр турган.
Солуннуң ажылдакчылары дүн-хүн дивейн ажылдап чораан дизе, частырыг чок. Москвага сессиялар, конференциялар болу бээрге, эртенгиниң алды шакта-даа чанып турдувус. Чамдыкта ийи-даа хондур чанмайн ажылдаптар бис.
Солуннуң удуртукчу даргалары ажылдакчыларының өг-бүлезин, школа назы четпээн уругларын ясли-сад-биле хандырттынганын кичээнгейге алыр турганнар.
Мээң оглум уруглар садында турбайн турар, кырган-авазы-биле олурар дээримге, улуг корректор Галина Санчааевна Бады-Сагаан Горком партияже долгапкан. «Сен дээрге «Шын» солуннуң ажылдакчызы кижи-дир сен, дүн-хүн чок ажылдаар. Даарта бо даргага баар сен» — дээш, адын айтып берди. Эртенинде оглумну Каа-Хем суурнуң уруглар садынга тургузуп бергеннер.
Ажылдакчыларының ниити билиин бедидери-биле, мени Обком партияның чанында Марксизм-Ленинизм университединиң кежээки салбырынга өөренирин сүмеледилер. Ийи чыл болгаш университетти доозуп, журналист деп мергежилдиг болдум.
«Шын» солун бистиң өг-бүлевистиң башкарыкчызы. Ол үеде солун чагыдылгазы чок өг-бүле турбаан, неделя санында малчыннарга почтальон солуннарны чедирип турган. Малчыннар солунну четтикпейн манаарлар, «Шын» солуннуң журналистерин эки таныыр турганнар.
Тыва чуртувустуң чонунуң ажыл-агыйының дугайында таныштырып бижип турар «Шын» солунувус бистиң удуртукчувус, башкарыкчывыс, төөгүчүвүс. «Шын» солун тыва чоннуң чоргааралы!
Бичен ДОНДУП, «Шынның» хоочуну, Ээрбек суурнуң хүндүлүг чурттакчызы, Кызыл кожууннуң тургузукчуларының бирээзи.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7
