Тыва чаштарга бичиизинден тура орус дыл-биле чергелештир тѳрээн тыва дылын ѳѳренип, аңаа арыг, илдик чокка хостуг чугаалаарынга улуг идигни ада-иелер, долгандыр турар ниитилел, тѳрээн дылын хүндүлеп, ооң келир үези дээш сагыш аарып чоруур бүгү хамаарылгалыг улус бээр ужурлуг. Амгы үеде бичии уругларның угаан-сарыылын бичиизинден тура хевирлеп, тѳрээн чуртунга ынак болур, тѳрел чонун хүндүлээр, тыва дылынга хумагалыг болур чижектиг патриотчу кижизидилгени чорударынга хѳй-ле чидиг айтырыглар тургустунуп турар. Ол айтырыгларны шиитпирлээринге бичии-даа болза, ѳмек-дузаны кѳргүзер боор дээн изиг күзели каттышкан аныяк эртем ажылдакчылары орус дылда мультфильмнерни тыва дылче очулдуруп, тыва чаштарывыска кѳргүзер улуг сорулганы боттарынга салганнар. Солунувустуң бо үндүрүлгезинге ТГШИ-ниң аныяк эртем ажылдакчылары Артыш Монгуш база Начын Монгуш-биле солун чугааны кылдывыс.
— Чаа тургускан тѳвүңер дугайында номчукчуларга таныштырып кѳрүңерем.
— Бистиң бо организациявыс 2021 чылда тургустунган. Ону автономнуг коммерциялыг эвес “Номад” гуманитарлыг шинчилелдер тѳвү деп адап алган бис. Тѳптү ТГШИ-ниң сөстүктер секторунуң кол специализи Начын Монгуш, этнография секторунуң кол специализи Артыш Монгуш болгаш ооң мурнунда бистиң институтка ажылдап турган, амгы үеде ажыл-амыдыралының аайы-биле өске-өске албан черлеринде ажылдап чоруур эштеривис Каң-Демир Ооржак, Аңчы Хомушку, Буян Адыгбай, Саян Саая тургусканнар. Кандыг сорулгалыг тургусканын кысказы-биле чугаалаар болза, ТГШИ-де ажылдап турар аныяк эртем ажылдакчылары боттарывыс Тываның келир үези, культуразы, дылы, төөгүзү дээн чижектиг нарын айтырыгларга сагыжывыс үргүлчү аарып, кандыг базымнар кылза экил деп айтырыгларга харыыны дилеп, сайгарып, чүнү кылза чогумчалыг болурун боданып эгелээн бис.
— Тѳвүңерни чүге “Номад” деп адаан ирги, Начын Михайлович?
— Ук айтырыгны аравыста сайгаргаш, кандыг-даа айтырыгны шиитпирлээрде, акша-төгерикке кээр апарганын билген бис. Ооң бир шиитпири – грантыларга киржилге. А ол янзы-бүрү грантыларга киржирде, тускай негелде аайы-биле биске аңгы организация херек апарган. Оон-на кады ажылдап турар эштеривис чыглып, сүмелешкеш, чүгле дыл эвес, а өске-даа адырларга – культура, ёзу-чаңчылдар болгаш эртем-шинчилел ажылдарынга амгы үениң чаа арга-херекселдерин ажыглап, ажылдап болур кылдыр угланыышкынныг ажыткаш, делегейде билдингир апарган «Номад» деп ат-биле адаар деп дугурушкан бис. А ол ат чүнү илередип турарыл дээрге көшкүн амыдырал азы көшкүн кижи дигени ол. Ол ат тыва чонга чоок, ажыл-амыдыралывыс шаг-төөгүден көшкүн амыдырал-биле тудуш чораан болгай, ынчангаш ук ат шуптувустуң сеткиливиске таарышкан. Ооң уламындан база чаа бодалдар көстүп, боттарывыстың-даа, ниитилелдиң-даа иштинде чидиг айтырыг апарган тыва дылывыс байдалы канчаар-даа аажок дүвүредип келген. Ооң чылдагаанын тывар дээш, шинчилеп көөрүвүске, чаштарга көргүзүптер хире тыва контент Интернетте, медиа-девискээрде, телевидениеде чок деп болур болган. Биске херек чүүл – бичии кижиниң кичээнгейин хаара тудуптар чараш, өңгүр, амгы үеге дүгжүр тыва дыл кырында мультфильмнер болуп турар. Өг-бүле иштинге чеже-даа тыва дылда чугаалажып турза, хоорай хамаанчок, көдээ суурларда чаштарывыс орус дылче чайгылып, ол дылда чугааланып турар апарганы чажыт эвес. Чылдагааны билдингир – смартфон таварыштыр Интернеттен көрүп, боттарын хөгледип турары чүүлдер шупту орус дылда. Оон алгаш көөрге, бистиң тыва дылывыс дээш демиселде чепсээвис эргижирээн, үениң негелдезинге шуут дүүшпес.
— Артыш Маадыр-оолович, орус дылда дыка хѳй ѳѳредиглиг, солун мультфильмер бар болгай. Чүге “Лео биле Тиг” деп мультфильмни шилип алдыңар?
— Чүге албан-биле «Лео биле Тиг» деп мультфильмни шилип алганының төөгүзү база солун. 2021 чылда Салехард хоорайга болуп эрткен Соңгу чүк, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң эвээш санныг үндезин чурттакчыларының «Российский Север» деп аттыг шуулганынга киржип чораан мен. Аңаа тускай чалаткан хүндүлүг аалчылар, эксперттерниң киржилгези-биле тренингилер, мастер-класстар болгаш арга-дуржулга солчулгазының шөлчүгештери ажылдап турган. Мен “Дылдың салгакчыларын кадагалаары болгаш нептередири” деп шөлчүгешке киришкен мен. Аңаа шөлчүгештиң удуртукчузу кылдыр билдингир этнограф, фольклорист В.С. Харитонов ажылдаан. Ук ажыл үезинде киржикчилерге «Лео биле Тиг» деп мультфильмни нанай дылче очулдуруп турган арга-дуржулгазы-биле үлежип таныштырган. Шѳлчүгештиң киржикчилери төрел дылдар аайы-биле чарлып алгаш, тыва, алтай болгаш телеут дылдарга очулганы кылгаш, үнүн бижиткеш, монтажтап шенеп кылганнар. Ол ажылды кылып тура, тыва дылче база очулдургаш, бистиң ажы-төлге база көргүссе дээн күзел тыптып келген. Ук бодалды боттандырары-биле, В.С. Харитонов-биле арга-дуржулга солушкаш, ол мультфильмни кылган студия-биле харылзажып келгениниң түңнелинде, 2023 чылдың февраль айда дугуржулганы кылгаш, авторлардан тыва дылывысче очулдурар тускай чөпшээрелди ап шыдапкан бис.
— “Лео биле Тиг” деп мультфильмниң дугайында номчукчуларга сонуургадып кѳрүңерем, Начын Михайлович?
— «Лео биле Тиг» деп мультфильмде болуушкуннар болгаш киржикчилер тыва чоннуң ажыл-амыдыралынга, сагыш-сеткилинге болгаш ёзу-чаңчылдарынга дыка чоок. Чүге дизе ында нанай улустуң аас чогаалының элементилери база колдап, бойдуска хумагалыг болурунуң дугайында угаадыглар база хөй, оон аңгыда, оран-таңды ээлери дээн чижектиг ыдык күштер база бар деп чүвени көргүзүп турар. Бо мультфильм каас-чараш, шынарлыг кылдынган болганда, тыва чаштарның кичээнгейин база хаара тудуптар дээрзинге бүзүрээр бис. Ук мультфильмни чүгле Россияда эвес, а аңгы-аңгы даштыкы чурттарда боттарының дылдарынче очулдургаш, көргүзүп турар. «Лео биле Тиг» деп аттарга хамаарыштыр база немей тайылбыр турза чугула боор. Ынчангаш Лео дээрге леопард, а Тиг дээрге тигр деп атты кызырганы ол. Бир кол чүүл – бо мультфильмде мерген угаанныг амытан кылдыр база-ла тываларда ышкаш, Адыг чоруп турар. Ол арганың дириг амытаннарының ажы-төлүнге тоолчургу чугааларны дамчыдып, кижизидилге ажылын эскет чокка чорудуп турар. Ол-ла чугаалар дамчыштыр бистиң ажы-төлүвүс база ук билиглерни шиңгээдип алыры чугула деп санап турар бис.
— Артыш Маадыр-оолович, амгы үеде ажыл-чорудулгаңар кандыг деңнелде чоруп турарыл?
— 2023 чылда хамааты ниитилелдиң сайзыралынче угланган Тываның Баштыңының грантызынче төлевилел киирген бис. Ук төлевилел дыка тускай, онзагай дуржулга болган, чүге дизе амгы үеде мындыг ажыл Тывада чок, бети дизе бис дыңнаваан, көрбээн бис. Түңнелинде, аңаа тиилекчи болуп, деткимчени алдывыс. Төлевилелдиң дузазы-биле үн бижидеринге херек тускай дериг-херекселди садып, четчелээш, Институдувустуң оран-савазында өрээлди ажыл-чорудулгага дүүштүр боттарывыс септеп, белеткеп алган бис. Ажылды кылып эгелептеринге база бир улуг шаптараазын – үн бижидеринге тускай мергежилдиг кижиниң тывылбазы болган. Ол чокта ажыл шуут туруптар. Чоокку үелерде эштеривис дамчыштыр "АртХа" студиязының аныяк ажылдакчызы Алдын Хаваа-биле таныжып, дугурушкаш, бижидилге ажылын кыла бердивис. Бирги серияга Саида Андалаева, Сай-Дажы Найдан, Мөге Ооржак, Начын Чөреве, Чаяна Соян болгаш Айдызана Иргит үннерин бижиткеннер. Үн режиссёру Алдын Хаваа бижиткен үннерни таарыштыр салып, монтаж болгаш каасталгазын кылган. Бирги серияның баштайгы көргүзүүн ТГШИ-ниң улуг хуралдаар залынга эрттиргеш, хөй-ле деткимче сөстерни дыңнап, түңнел көстүп эгелээнинге өөрүп тур бис. Амгы үеде мультфильмниң 10 сериязының сөзүглелин тыва дылче очулдургаш, Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының аныяк артистери, "АртХа" студиязының ажылдакчылары оолдарның дузазы-биле персонажтарның үннерин боттарывыстың үн бижидер студиявыста бижидип турар. Моон-даа соңгаар өске-даа мультфильмнерни, кинофильмнерни кылыр бодалывыс улуг, артистер база дубляж деп мергежил-биле улам ханы таныжып, профессионал деңнели бедиир.
Оон аңгыда, ноябрь айның эгезинде Горно-Алтайск хоорайга чедип, эртем конференциязынга киришпишаан, ук мультфильмни алтай дылче очулдурган идепкейлиг аныяктар-биле ужуражып, арга-дуржулга солчуп, ажыктыг сүмелерни, аргаларны база билип алдывыс.
Келир үеде чүгле «Лео биле Тиг» деп мультфильм-биле кызыгаарлавайн, кожа-хелбээ моол чоннуң, орус, бурят, калмык болгаш чоок төрел өске түрк чоннарның мультфильмнерин, уран-чечен болгаш документалдыг фильмнерин тыва дылче очулдурар планныг бис. Тыва чаштарывысты төрээн дылын эки шиңгээдип билип алырынга, тыва дылынга ынак, хумагалыг болурунга, тыва ниитилелге тыва дылдың туружун быжыглаарынга, деңзигүүрүн улгаттырарынга ажыл-чорудулгавысты угландырар сорулгалыг бис. Оон аңгыда, башкыларның дузазы-биле өөреникчи дуңмаларывыс кичээлден дашкаар шактарда, хостуг үелеринде байлак чараш тыва дылывыстың сөс курлавырларын шиңгээдип, төрээн дылынга илдик чокка чугаалажып өөрениринге үлүг-хуувусту киирер дээрзинге идегеливис улуг.
Бо төлевилеливистиң эге базымнарында бисти деткип, дузазын кадып турган ТГШИ-ниң удуртулгазынга, "АртХа" студиязынга, Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының удуртулгазынга, артистеринге, үнелиг арга-сүмезин кадып чоруур бүгү эш-өөрүвүске четтиргенивис илередип тур бис.
– Улуу-биле четтирдивис! Чогаадыкчы ажыл-ижиңерге ам-даа хѳй-хѳй чедиишкиннерни күзедивис!
“Шынның” корр.
“Шын” №95 2024 чылдың декабрь 11