Тыва эртемге таныш апарган Моолдуң Өөредилге университединиң төөгү кафедразының башкызы, профессор, төөгүчү, доктор (Ph.D), Ойрат-моол шинчилелдер институдунуң директору Надмид Сүхбаатар-биле Моолдуң “Өнөөдөр” солуннуң корреспондентизи тывалар дугайында солун интервьюну кылганын тыва номчукчуларга бараалгадып тур бис. Ооң удуртуп турары Ойрат-моол шинчилелдер институду 2010 чылдан тура Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институду-биле эртем талазынга кады ажылдажылганың дугуржулгазын чарып, бо хүнге чедир үре-түңнелдиг ажылдап чоруур. 2023 чылдың август айда Алдан-маадырларның тура халыышкынындан бээр 140 чылдаан оюн таварыштыр Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр сумузунга болуп эрткен эртем-шинчилел хуралынга аалдап кээп, алдан-маадырлар дугайында кончуг солун илеткелди кылган. Ол болган хурал үезинде тыва биле моол эртемниң аразынга киирген үлүг-хуузу, хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш Тываның Баштыңы В.Т. Ховалыгның Чарлыы-биле “Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы” деп хүндүлүг атты тывысканын сагындырып каалы.
— Эрткен декабрь айда Улан-Батор хоорайга Моолдуң Эртемнер академиязының Делегей чергелиг шинчилелдер институду биле силерниң институдуңарның эрттирген хуралының кол сорулгазын таныштырып көрүңерем?
— “Моол биле Тываның төөгүзү болгаш амгы үеде харылзааларының айтырыглары” деп аттыг эртем-шинчилелдиг хуралды организастап эрттирдивис. Ук хуралга төөгү талазы-биле Тываның эртемденнериниң киржилгези-биле 14 эртемден бо дугайында айтырыгларны чугаалажып, илеткелди кылдылар. Тодаргайлаарга, XVII–XVIII чүс чылдарда Енисей хемни дургаар чурт-девискээринге Алдын хаанның болгаш Ойрат, Джунгарияның салдары, 1727 чылда Цинь Империя, Россия-биле кызыгаар дугуржулгазы, Тываның кожууннарының девискээр үлелгезиниң чагыргалары, Богда хаанныг Моол күрүне, 1921 чылдар соонда, Тываның дугайында Моол күрүнениң талазындан чорудуп турган политиказы, ийи чурттуң Чазак аразында харылзаалары, сөөлгү чылдарда эртем, культура талазы-биле кады ажылдажылгалары дээн чижектиг темаларны колдадып чугаалаштывыс. Бо темага хамаарыштыр элээн хөй эртемденнерниң шинчилел ажылдарының үре-түңнелдерин сонуургап дыңнадывыс. Хуралдың түңнелинде, Моол биле Тываның аразында харылзаалар кандыг байдалда сайзырап турарын, бо угланыышкынныг өөренип, шинчилеп турар аныяк шинчилекчилерни тура-сорук киирген хурал болуп эртти.
— Тывалар дугайында номчукчуларга таныштырып көрүңерем?
— Тыва биле Моол күрүне чүс-чүс чылдарда кожа-хелбээ чурттап келген, Россия Федерациязының 89 аңгы субъектилериниң бирээзи, аңгы республика эрге-байдалдыг күрүне-дир. Төөгү талазы-биле ап көөр болза, дыка чоок бис, эрткен төөгүвүс чаңгыс салым-чол-биле доңнаттынган деп болур. Төөгү шыгжамырларынга даянып көөрге, эң бөдүүн чижек-биле алыр болзувусса, XIII чүс чылдарда тургустунган Улуг Моол күрүнениң үезинде бижиттинген “Моолдуң чажыт төөгүзүнде” тывалар бистиң-биле кады турганын билип ап болур бис. Бо дээрге хоозун даап бодаашкын эвес, төөгүнүң янзы-бүрү бижимелдеринге даянып чугаалап турарым ол. XIII–XVI чүс чылдарда Моол күрүнениң тергииделинде-даа, XV–XVI чүс чылдарда моолдар биле тывалар кады турган бис. 1600 чылдарның эгезинден тура Тыва, Сибирь, Мурнуу Сибирь, Енисей хемниң ыйгылаажында аймактарның дугайында орус төөгү бижимелдеринде тода көстүп келир.
— Тываларны чамдык эртемденнер түрк, өскелери моол уктуг чон деп бижип турар. Ол айтырыг талазы-биле сөөлгү шинчилел ажылдарында канчаар көрүп турар ирги?
— Тывалар түрк уктуг чон-дур. Ындыг-даа болза, өске түрк чоннарга деңнээрге, бир тускайлаң чон. Хөй чүс чылдар дургузунда кожа-хелбээ чурттавышаан, аар-бергени, дарлал-човулаңны деңге эрткен бис. Тываларның ёзу-чаңчылы, шажын-чүдүлгези моолдар-биле дөмей. Ол дугайында моол төөгүчүлер аразында улуг-ла маргылдаалар, тургустунмайн турар. Дыл эртемдени Г. Жамьян 1990 чылдарда тыва дылдың хүн бүрүнүң ажыглалынга хамааржыр муң ажыг сөстерни сайгарып шинчилеп көргеш, тыва дылдың сөс курлавырының 35 хуузу моол дылдан үлегерлеттинген, өскээр чугаалаарга, моол дыл-биле дөмей, чоок деп эртем түңнелин үндүрген.
— Тываларны хөй чылдарда Моол күрүнениң составынга бактаап чорааны-биле моолдар-биле культуразы дөмей деп чугаалажыр болгай. Амгы үеде ийи таланың харылзаалары кандыг деңнелде чоруп турар ирги?
— Тываларның культуразы, ёзу-чаңчылы биске аажок чоок. Кезек үеде уттундуруп бар чыткан ёзу-чаңчылдары амгы үеде чогуур сайзыралды ап, моол биле тыва харылзаа улам быжыгып чоруп орар. 1757 чылда амгы Успа-Хөлдүң девискээринге дөрбеттерни, баяттарны көжүрүп эккелген соонда, кожа-хелбээ апарган чоннар аразынга харылзаа чоорту быжыгып, ол үелерде моол таварыштыр тываларга сарыг шажын делгерээн. Бо хүнде тывалар бурган шажынныг, бедик культуралыг чоннарның аразынга хамааржыр апарган. 1930 чылдарда Моолга болган репрессия үезинде лама, хуурактарны тудуп хоруур, хүрээ-хииттерни узуткаар чорук тываларны база-ла оюп эртпээн. 1990 чылдар соонда, сарыг шажын катап сайзырап, амгы үеде чараш хүрээ-хииттер туттунуп турар. Ынчап кээрге, сарыг шажын талазы-биле моолдар-биле сырый харылзаалыг деп билип болур. Чүгле шажын-чүдүлге-биле кызыгаарлавайн, бурунгу көшкүн ажыл-агыйывысты, ёзу-чаңчылывысты, арын-шырайывысты, идик-хевивисти деңнеп көөр болза, аравыста ол-бо деп ылгаптар чүүлдер чок. Бис дыка эки билир бис, тыва биле моол хүрешти аразында ол-бо деп ылгаары берге. Делегейде содак-шудактыг ийи борбак чон-дур бис. Тывалар боттары база моолдар-биле культуравыс, төөгүвүс, шажын-чүдүлгевис аажок чоок, аравыста сырый харылзаалыг бис деп чүүлдү медереп билип турар. Бис шак мындыг чоок хамаарылганы анаа ара октап болбас бис. Чүге бис оларга хамаарышкан бир-ле ажыктыг чүүлдү эрттирип, чорутпайн турарын элдепсинер чордум. Аравыста харылзаавысты улам быжыктырар, бот-боттарывыстан арга-дуржулга өөренир, эрткен төөгүвүстү деңге сайгарып өөренир ужурлуг бис. Чоокта чаа эрттирген эртем-шинчилелдиг хуралывыстың кол сорулгазы – Моол күрүнеге, эртем-шинчилел албан черлеринге, тыва ха-дуңма чонга херектиг ажылдарны идепкейлиг чорудары чугула деп чүүлдү сагындырган хемчегниң бир хевири болганы ол. Бистиң талавыстан бо ажылдарны кандыг-бир күрүне политиказы-биле холбавайн, өөредилге, эртем, культура албан черлериниң деңнелинге харылзаавысты улам быжыктырары чугула деп санап тур мен.
— Тываның төөгүзүн Моолдуң төөгүзү-биле хамаарыштыр деңнеп өөренири кайы хире чугула ужур-дузаны берип турарыл?
— Төөгү дыка узун. Ону бүгү талалыг эртем ёзузу-биле өөренири, шын түңнелди үндүрери чугула. Төөгүнүң чамдык нарын айтырыглары эртемденнерниң кичээнгейинде. 1921 чылда Бүгүдеге Найыралдыг Тыва Арат Республика тургустунган болгай. ТАР бот-догуннаан дээш 100 ажыг чылдың төөгүзүн үзе кезип болбас бис.
Ынчангаш бис Моол биле Тываның харылзааларын, эрткен төөгүзүн ийи чоннуң найыралын делгем көрүш-биле бүгү талалыг шинчилээр ужурлуг бис. 2023 чылда Тывага иштики-даштыкы дарлакчыларның аар-берге дарлалынга удурланган бөдүүн чоннуң национал хосталгазы, келир үеде чаагай чоруу дээш демиселинге тураскааткан улуг хуралга чедип кириштим. 200 чыл дургузунда манчы-кыдаттарның аар-берге дарлалының адаанга чораан тыва, моол чонну келир үеде чырык, чаагай амыдыраарынга алдан-маадырларның эрес-дидим тура халыышкыны эң-не баштайгы чырык идегелди, тура-сорукту оттурганын демдеглеп, хөй-хөй солун бодалдарлыг, эртемге чаа көрүштү илереткен түңнелдерни хүлээп алдывыс. Сөөлгү чылдарда Тыва Республика биле Увс, Завхан аймактар аразында социал-экономиктиг харылзаа улам быжыгып, сайзырап турар. Моол тала кызыгаар чоогунга садыглажылганың хостуг девискээрин тургузарынче кичээнгей салбайн турары шын эвес. Бо хүнде Тыва Республиканың чурттакчы чонунуң ачызында Улангом хоорай шагда-ла садыглажылга-экономиканың хостуг девискээри апарган. Дыка хөй тывалар Улангомга аалдап кээп, садыг-саарылга кылып, эптиг-найыралдыг чурттап турарының магадылалын тургузуп турар. Тыва дээрге Россияның эң-не кыдыг-кызыгаар девискээри, чурттуң сайзыралындан шала хоорук сайзырап-даа турар болза, өске республикаларга деңнээрге, бодунуң төрээн дылын, культуразын дыка бедик деңнелде кадагалап ап чоруурлар. Ол айтырыглары дээш боттары сагыш човап, туржуп шыдаар, делегейде боттарының кайгамчыктыг уран чүүлүн, төрээн дылын, культуразын кадагалап чоруур чон. Тыва чоннуң сеткил-хөңнүнде боттарының дылын, культуразын, үнелиг чүүлдерин кадагалаар философия өттүр сиңген болганда, 400 чыл эртерге-даа, Тыва чурт, тыва чон бо-ла хевээр мөңгеде артып каар деп хуумда санап чоруур кижи мен.
— Амгы үеде Моол, Тыва харылзаа кайы хире сайзырап турарыл. Ийи чурттуң кады ажылдажылгазын моон-даа соңгаар калбартырынга кандыг базымнар кылза чогуурул?
— Амгы үеде ийи чурттуң харылзаалары чогумчалыг. Моол таладан эртем, өөредилге, культура, экономика талазы-биле кады ажылдажылганы улам калбартыры чугула хүлээлгелерниң бирээзи болур. Сөөлгү чылдарда чизеге Моолда чурттап турар этниктиг тываларның саны 5000 ажыг деп айыткан. Ол сан чылдан чылче чүге эвээжеп турарыл? Моолда тываларның төрээн дылын өөренир программалар, өөредилге номнары-биле четчелээр, ёзу-чаңчылын кадагалап арттырар, моол ниитилелге оларның сеткил-хөөнүн деткиир айтырыгларга Моолдуң Чазааның талазындан күрүне политиказы чорудары чугула негеттинип турар. Бо чылын Россияда Улуг Тиилелгениң мугур 80 чылы таваржып турар. Ол улуг хемчегни совет–моол–тыва чоннуң төөгүлүг найыралчы харылзааларын быжыктырган эртем-практиктиг конференциялар, спортчу болгаш массалыг культура хемчеглерин ийи чурттуң деңнелинге эрттирери күзенчиг.
“Өнөөдөр” деп солундан Б. БАЯРСАЙХАН очулдурган.
“Шын” №2 2025 чылдың январь 23
