(Уланчызы. Эгези № 93 "Шында).
Иностранный агент (иноагент) — кадагааты агент. Бөдүүнү-биле чугаалаарга, ол дээрге кадагааты чурттардан акша-төгерик деткимчезин ап турар база оларның салдарынга алыскан организация азы кижи-дир. Россияда кадагааты агентилер политика-биле холбашкан болгаш РФ-тиң хамаатыларының үзел-бодалынга, чуртта тургустунган политиктиг байдалга салдар чедирип, өске күрүнелерниң эрге-ажыынга шериг ажыл-чорудулга-биле холбашкан медээлерни, материалдарны чыып, тарадып турар кижилер-дир.
Россияда кадагааты агентиниң эрге-байдалын “Кадагаатының салдарынга алыскан кижилерниң ажыл-чорудулгазынга контрольдуң дугайында” федералдыг хоойлу таарыштырып турар. Ук эрге-байдалды РФ-тиң Шүүгү яамызы тыпсыр болгаш организацияның азы кижиниң ажыл-чорудулгазынга чамдык шеглелди чорудар.
Бенефициар– кончаачы. Калбак утказын ап тайылбырлаарга, ол азы бо болуушкуннардан ажык-кончаа үндүрүп ап турар кижи-дир. Чижээлээрге, чаа хоойлудан азы рынокта байдалдың өскерилгезинден кончаа ап турар кижи. «Бенефициар» деп билиг хоойлужуткан тодарадылга чок бол, ол “ажык-кончаа алыкчызы” деп билдинер. Бо билигни “Кемниг арга-биле алдынган орулгаларны ажык болдурарынга база терроризмни акшаландырарынга удур хөделиглерниң дугайында” хоойлуда тайылбырлап турар. Ажыы-биле чугаалаарга, бо сөстер синонимнер болбайн турар, мынчаар ап кээрге, оларның кайызы-даа компаниядан орулгалар ап турар кижи-дир. Ынчалзажок бенефициаржы ээ дээрге орулгаларның ниити үлүүнүң дөрттүң бири онаажыр кижи-дир. Өскээр чугаалаарга, бир эвес силер «Газпромнуң» бир борбак акциязын садып алган болзуңарза, кончаа алыкчызы боор силер, а бир эвес акцияларның 30 хуузун болза — бенефициаржы ээ болганың ол. Бенефициар деп кымны ынча дээрин ук документиде тодарадып айытпаан.
Фейк(англи fake – меге чүүл)– меге медээ, хоп-чип.
Спам (англ. spam) – спам, күзенчиг эвес дыңнадыгларның калбак тарадылгазы. Ооң тарадыкчыларын спа́мерлер деп адаар. Карак чивеш аразының электроннуг дыңнадыглар солчур системазында (чижээлээрге, ICQ) чалатпаан дыңнадыглар азы медээ.
Искусственный интеллект (англ. artificial intelligence; Ai)— кылымал медерел. Бөдүүнү-биле тайылбырлаарга, ол дээрге компьютер-биле башкарар роботка азы программалыг хандырылгага кижи дег медереп боданыр шинекти бээр арга-дыр. Ындыг компьютер программаларының сан-медээлер чыындызының хемчээли хөлчок улуг, мооң ужун кылымал медерел кижиге бодаарга, салдынган айтырыгларга харыылаар азы боттуң чогаалын бижиир аргалыг болур. Чаңгыс аайланчак, чалгааранчыг бодалгаларны болгаш сорулгаларны олар кижиге көөрде, шынарлыг болгаш шалыпкын күүседир.
Кылымал медерелдиң чижектери: электроннуг шуудаңдан спамнар шүүрээр программа, кижиниң чурттап турар черин, сонуургалдарын, негелделерин барымдаалап, электроннуг шуудаңга рекламаны көргүзер программа, а ол ышкаш смартфонга үннүг дузалакчы азы автомобильди чолаачы чок башкарар программалыг хандырылга.
Кылымал медерелдиң сорулгазы – кижиниң шыдал-шинээн болгаш арга-хоргазын делгемчидери. Ынчалзажок ону хоойлу-дүрүмге чөрүштүр ажыглай бээр таварылгалар хөй.
Пранк(англи prank call, prank деп англи сөстен — «опчоктаныг, тенектениг, ойнаашкын, баштактаныг». Телефон дамчыштыр опчоктаныг, дүржоктаныг, кандыг-бир кижиге телефон таварыштыр тулдуруглуг айтырыг салып, дуюкаа долгаары. Пранк ажыглап турар кижилерни пранкерлер деп адаар. Алызындан алырга, пранк – дүржоктаныг-даа болза, ол хоойлу-дүрүм хажыдыышкынынга хамаарышпас, ол дээш административтиг азы кеземче харыысалгазы хоойлуда көрдүнмээн.
Смартфон — угаанныг телефон. Долгаар, дыңнадыглар чорудар харылзаа херекселин ынча дээр. Ол ышкаш ооң дузазы-биле программаларны, оюннарны чара бижидип ап, чурукту болгаш видеону тырттырып ап болур. Ооң дузазы-биле интернетке коштунуп ап, онлайн чурумга документилерни болгаш өске-даа сөзүглелдерни эдип ап болур.
(Уланчылыг)
А. ХЕРТЕК.
«Шын» №94 2024 чылдың декабрь 7