“Хааш кижиниң чугаазы билдинмес,
хаш хеп шевергин көстүр”.
Дыл бүрүзү, ооң сөс курлавыры доктаамал чаарттынып, өскерлип, эргижиреп турар. Ис чок чидип турарлары-даа бар-ла. Чаа билиишкиннер-биле чергелештир чаа сөстер – неологизмнер төрүттүнүп турар. Янзы-бүрү болуушкуннарның ужун сөөлгү чылдарның дургузунда дылдарның сөс курлавыры ындыг неологизмнер-биле байлакшаан.
Тыва дылга хамаарыштыр алырга, бирде сыр дедир таварылгаларга база таваржып турар апарган бис. Шаандагы политиктиг системаның “эргиниң артынчызы” деп санааны сөстер база катап оңгарлып, ажыглаттынып турар апарган. Эргижирээн чиңгине тыва сөстерниң дыл курлавырынче дагын эглип эгелээнин, чаа сөстерниң тыптып турарын чүгле макталдыг хүлээп көөр ужурлуг бис. Уттундуруп бар чыдар азы эргижирээн деп санаткан база чоокта чаа тывылган чамдык чиңгине тыва сөстерниң тайылбыры:
Мортук – үңгүр аксында, чевег баарында овааланган довурак.
Дүштүк [кылыр] – дүъштеки чем.
Оваа – ыдык черлерге ыяш-даштан чыып туткан шажынчы ёзулалдың хоруму.
Допчу өөк – тыва тоннуң борбак өөгү.
Энчек – хураган дүгүнден салган кидис.
Самбай – кадактың бир янзы хевири, ак өңнүг кадак.
Элегей (хелегей аа) – хоюг аа, төрээн малдың хоюг сарыг сүдү.
Бирилбаа – хуулгаазын эртем-шиди.
Хайлымак – өреме болгаш хоорган далган холаан сүттен кылган чем.
Бүлээн – чылбай, секпергей, шуут изиг эвес деп утканы илереткен диалект сөс. Колдуунда суук бүдүмелге хамаарыштыр ажыглаар. Бүлээн шай, бүлээн быдаа, бүлээн суг дээн чижектиг.
Шыжылаа (шыйылаа) – шала бедик, кыңгырааш үн. Тайга хем уннуг кижилер чугаалажырда, бедик үн-биле, барык алгыржып чугаалажырлар. Хем даажын базып. Алаштың унунда чурттаан ооржактарны шыжылаа-ооржактар деп база адаар.
Хааш –думчуктанып чугааланыр кижи.
Хаш – эттеп каан чуга алгы. Эргижирээн сөс. Чижээ, хаш чүвүр – эттеп каан чуга өшкү кежинден даараан чүвүр. Амгы үеде хаш чүвүр ажыглалдан үнген. Хураган кежинден даараан чеңи-чоктуң кыдыгларын ону шыпкан торгунуң уштарын чажырары-биле эттеп каан чуга хураган кежи-биле дуглап даараарын хаштаар дээр.
Ижеге – херээжен кижиниң уруг савазының дегдириишкини.
Иче – суук албан (сидик), ичелээр – сидиктээр.
Шилегей – чараалаары, чараа төктүрү. Дижи үнүп турар чаш уругнуң төгүлген чараазын шилегей дээр.
Бартам – ийи харлапкан тарбаган. Тарбаганның чаш төлүн мөнделе дээр.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6