ТЫВАНЫҢ ГУМАНИТАРЛЫГ БОЛГАШ СОЦИАЛ-ЭКОНОМИКТИГ ТУСКАЙ ЭРТЕМ-ШИНЧИЛЕЛ ИНСТИТУДУНУҢ 80 ЧЫЛДААНЫ
Тыва национал литературлуг дылдың төөгүзүн, дыл тургузуунуң онзагайын дыл эртемденнери ам барык 3 салгалды дамчыштыр шинчилеп келген. Бөгүнгү интернет харылзааларга, компьютерниң тергиидээшкининге чагырткан амыдыралывыста тыва дылдың ниитилелде ажыглалы хүнден хүнче кызырлып турарын эскерип турар бис. Тыва дыл бурунгу ук-дөстүг дылдарга хамааржыр болганда, ооң кайгамчык элбек, бай аргаларын шинчилеп, дылдың амгы эдилекчилеринге, өзүп орар чаа салгалдарга дамчыдары-биле, эртем ажылдакчылары ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазын бүрүнү-биле аңаа тураскаадып иженип чоруурлар.
Төрээн дылының байлаан сайгарып, шинчилеп, бүгү делегейге ажыдар ажылга канчаар-даа аажок бердинген кижилерниң бирээзи – Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады, дыл эртемдени Надежда Чылбаковна Серээдар.
Ол 1962 чылда Эрзин кожууннуң Бай-Даг суурга хөй ажы-төлдүг өг-бүлеге төрүттүнген, бичии школачы чылдарындан эртемнерге изиг сонуургалдыг, ачазынга кежээлерде солун-сеткүүл номчуп-кыйгырып бээр ынак кызы, дуңмаларынга үлегерлиг угба, ава-ачазының эргим уруу бооп өзүп келген. Кызылдың педагогика институдун 1987 чылда чедиишкинниг дооскан.
1991 чылда Новосибирск хоорайда Россияның Эртемнер академиязының Сибирьде салбырының филология институдунуң аспирантуразынга өөренген. 1995 чылда «Тыва дылда ат сөглекчилиг домактарның кол янзы-хевирлери» деп темага диссертацияны камгалааш, филология эртемнериниң кандидады эртем чадазын чедип алган. 1996 чылда М.И. Черемисина, Е.К. Скрибник эртемденнер-биле кады “Мурнуу Сибирьниң түрк дылдарында чүвениң барын, туружун, санын база чогун илереткен домактарның тургузуу болгаш уткалары” деп эртем ажылын ном кылдыр белеткээш, парлалгага үндүрген.
Оон Тываның күрүне университединиң филология факультединге хөй чылдарда дыл эртемнериниң улуг башкызы болуп ажылдап келген. Надежда Чылбаковна Серээдар – дээди өөредилгениң тыва дыл башкызы бооп аныяк назынындан эгелеп элээн ажылдаан. Башкылаан эртеминге ынак, студентилеринге онза негелделиг, эртем-билииниң аайы-биле эки белеткелдиг болгаш төрээн дылынга кызыгаар чок бердинген шынарлары-биле сургуулдарының хүндүткелин чаалап алган. ТывКУ-га башкылаан эртемнери: “Амгы тыва литературлуг дыл (морфология, синтаксис)”, «Түрк дылдарның деңнелге грамматиказы», «Бурунгу түрк руниктиг бижиктерниң үндезиннери», «Тыва дылдың төөгүзү» – мындыг нарын билиглерни студентилеринге чедирери-биле, ынчан аныяк башкы Надежда Чылбаковна дүн-хүн дивейн, амыр-дыш чок ажылдап келген. Ооң түңнелинде, башкылаан студентилериниң, амгы үеде Тываның чүк-чүгүнде школаларда ажылдап чоруур башкыларның бедик үнелели болгаш сеткил илерээшкини: чеже чылдар эртсе-даа, олар: «Башкывыс, Силерниң башкылаашкыныңар ачызында тыва дылдың билиглери-биле чепсегленип, чедиишкинниг ажылдап чоруур бис. Силерге сеткиливистен четтиргенивисти илередип, мөгейип чоруур бис» – деп сөстерни башкызы бо-ла дыңнай бээр.
Н.Ч. Серээдар 2007 чылдан эгелеп үстүнде адаанывыс эртем-шинчилел институдунга дыл шинчилээр килдистиң эргелекчизи бооп 10 ажыг чылдарның дургузунда ажылдаан. Бо хүннерде институттуң дыл шинчилелиниң секторунда кол чорудуп турар ажылы: доктор эртем чадазын камгалаары-биле тыва дылдың синтаксизин шинчилээн улуг эртем ажылын белеткеп дооскан. Тыва дылдың синтаксизи, тыва дылда бөдүүн домактың онзагайлары, Мурнуу Сибирьниң түрк дылдарда домактарның тургузуг болгаш утка талазы-биле хөй янзылыы – Надежда Серээдарның эртем ажылының ниити угланыышкыны.
Тыва дылдың шинчилекчизи ажылынга башкылары: профессор, филология эртемнериниң доктору (ф.э.д.) Ш.Ч. Сат; Россияның сураглыг дыл эртемденнери ф.э.д. М.И. Черемисина, ф.э.д. Н.Н. Широбокова; Тываның улуг эртемденнери ф.э.к. Д.А. Монгуш, ф.э.д. Б.И. Татаринцев, педагогика эртемнериниң кандидады, ТР-ниң улустуң башкызы К.Б. Март-оол – эртемге оларның соон истеп, амыдыралчы сүме-чагыгларын эдерип, тыва дылдың грамматиказы деп нарын эртемге шинчилел ажылдарын хөй чылдарда чорудуп келген. Дыл эртемденнери башкыларының чагыглары: 1) дылдың онзагайы – төөгүвүстүң херечизи болгаш чоннуң культурлуг өнчүзү болур; 2) аныяк салгалды өөредир болгаш дылдың онзагайларының чиде бээр айыылындан, шын эвес частырыглыг ажыглалындан камгалап-кадагалаар кижилер, бир дугаарында, дыл шинчилекчилери биле башкылар болур деп бо ийи кичээлди бүрүнү-биле хүлээп, Надежда Чылбаковна бодунуң ажылынга удуртулга болдурган.
Шилип алган мергежилинге мындыг шыңгыы хамаарылгалыг болгаш бот-хуу туруштуг, Н.Ч. Серээдар хөй-ниитиниң иштинге тыва дылдың байлааның дугайында эртем-нептерелдиг ажылды хүн бүрүде кылып чоруур. Эртем-билиглиг, бодун культурлуг деп санап чоруур кижи бүрүзү төрээн дылының дүрүмнерин эки билир, шын бижилгеге мергежээн, төрээн дылының уран-чечен аргаларын сиңирген тыва чечен чогаалга хандыкшып чоруур, тыва чогаалчыларның база улустуң аас чогаалының чогаалдарындан чоннуң мергенинге хей-аъды көдүрлүп, чаа бодалдарга, бедик сеткил-хөөнге сорук кирип чорууру чугула деп санап чоруур. Социолингвистика – амгы үениң ниитилелинде дылдың байдалын шинчилээр болгаш тыва чугаа культуразы деп бо ийи эртемнер бөгүн эртемденнерниң кичээнгейин угландырар эң чугула угланыышкыннар. Н.Ч. Серээдар 2007 чылдан 10 ажыг чылдарның дургузунда «Төрээн дылга улусчу диктант» деп улуг ажылдың идепкейлиг эгелекчизи, чорудукчузу, сайгарыкчызы.
2018 чылда Н.Ч. Серээдар тыва дылдың ниитилелде байдалының дугайында «Тыва дыл тываларның харылзажылга аргазы: шиитпирлээр ужурлуг айтырыглар болгаш келир үези» деп эртем-шинчилел ажылын бижээн. Ук чүүлде автор 2016 чылда чоруткан Тывага дылдарның байдалын шинчилээн социолингвистиктиг шинчилелдерниң түңнелдерин чырыткан. Шинчилелге 2500 кижиден эртем ёзузу-биле медээни алган. Ук ажылдарны ТГШИ-ниң дыл секторунуң эртем ажылдакчылары чоруткан.
Н.Ч. Серээдар тыва дылдың домак болгаш сөс каттыжыышкыннарының онзагайларын хөй талазындан шинчилеп, төрээн дылының кайгамчык байлаан эртемге ажыдып чоруур, ол шинчилел-бадыткалдыг чүүлдер дараазында улуг эртем ажылы ном бооп, а ооң соонда школачыларга, студентилерге төрээн дылының чажыттарын тайылбырлаар өөредилге номнары апаар ужурлуг.
Кедилиг оруу узун мындыг эртем-шинчилел ажылы дараазында темаларда чоруттунган: “Тыва дылда кылдыныг илередир модельдерде дорт объектиниң уткалары”, «Тыва дылда арын болгаш мага-боттуң дузазы-биле илереттинген шимчээшкиннерлиг көргүскен кылыг сөстерлиг домактарның модельдери», «Тыва дылда чугаа илередир кылыг сөстерлиг домактарның модельдери», «Тыва дылда чиңгине бөдүүн домактарда кандыг-бир чүвениң хамаарылгазын илередир модель» дээш оон-даа хөй.
Эртемден төрээн дылының синтаксистиг кезээнге хөй янзы аргаларны сайгарбышаан, шак-ла ындыг хевирлиг онзагайларны якут, хакас, алтай, карачаев-балкар дээш оон-даа өске дылдар-биле деңнеп, тыва дылдың өске дылдардан катаптаттынмас онзагайын айтып, синтаксистиг болгаш лексиктиг онзагайларны болгаш сөстерде хөй янзы нарын-нарын немелде уткалар барын херечилээн сөс курлавырының эгээртинмес байлаан көргүзүп, тыва чогаалчыларның чогаалдарындан алдынган чижектер-биле шынзыдып чоруур.
Надежда Чылбаковна Тывадан дашкаар ады-сураа алгаан, харын-даа делегей чергелиг алдар-сураглыг дыл эртемденнериниң дугайында статьяларны хөй парлаткан.
Дыл эртемдени Н.Ч. Серээдарның төрээн тыва дылывыстың байлаан шинчилээн ажыл-чорудулгазы стол артынга ажылдаан, эртем номнары, словарьлар-биле, чечен чогаал номнары-биле бүзээлеткен байдалында-даа, кудумчуга таварышкан аныяк-чалыы, улуг назылыглар-биле чугаазында-даа, өске республикаларда дыл эртемденнери-биле чагаалажыышкынында-даа, Россияның азы даштыкы чурттарга болгулаар эртем конференцияларынга-даа – үргүлчү уламчылап чоруур. Ылаңгыя Тываның кайы-даа кожуунунга чораанда, улус-чоннуң төлээлери бөдүүн чондан төрээн дылының кайгамчык чечен, чиге сөстүг чугаазын демдеглеп бижип алыр чаңныг. Ол үеде эртемден ховар эртинени тыпкан ышкаш амырап, сеткил ханар.
Төрээн тыва дылывысты шинчилээн эртемденнеривистиң ажылы шудургу, хөй үениң дургузунда чоруттунар болгаш чаа салгалдарга чоннуң улуг оруун уламчылаарынга эргежок чугула.
70 ажыг эртем ажылдарының автору, РФ-тиң Өөредилге болгаш эртем яамызының Хүндүлел бижии-биле шаңнаткан (2017), дыл эртемдени Надежда Чылбаковна Серээдарга шилип алган оруунга моон-даа соңгаар улуг-улуг чедиишкиннерни, быжыг кадыкшылды, тыва эртемни делгереткен чаа-чаа ажылдарны парлаарын, институттуң өске-даа дыл эртемденнери-биле кады «Тыва дылдың грамматиказы» деп фундаменталдыг эртем-шинчилел ажылын чонга сөңнээрин күзедивис.
Урана ДОНГАК, филология эртемнериниң кандидады, ТР-ниң Чазааның чанында ТГШИ-ниң директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10