Журналистикада чиик жанрлар чок
Амгы үениң парлалга журналистиказы, ылаңгыя национал журналистика эмин эрттир бөдүүнчүп бар чыдар. Фельетон, памфлет, очерк, эссе, чурумал дээн чижектиг арыг журналистика жанрларының дугайында чамдык солунчулардан айтырзыңза, Карл Маркстың “Капиталын” айтырган ышкаш болур сен. А тыва чечен чогаал болгаш журналистика адырынга ук жанрларның чедирген салдары улуг. 1930 чылдарда-ла тыва дылдыг журналистика бодунуң оруун фельетондан эгелээнин сактып кээлиңер. Күрүне чагыы-биле хөй кезии бижиттинген-даа болза, тыва чечен сөстүң баштайгы базымнарынга, бурунгаар хөгжүлдезинге фельетон кончуг улуг идигни берген. Болуушкуннуң доктаамал шимчээшкинин көргүзүп турар репортаж дээн чижектиг чүүл парлалга журналистиказын хозуп каапкан деп болур. Журналисчи истелге дугайында шуут чугаалавайн тур мен, канчаарга-даа, ол бадыткаар факт-барымдаалары хөй, шүүттүг болгаш айыылдыг ажыл-херек-ле болгай.
Парлалга ажылдакчыларынга эң-не чиик болгаш айыыл чок жанр интервью апарган. Ол дээрге интервьюер биле интервью берип турар кижиниң кандыг-бир темага чугаазы-ла болгай. Оон артык белен чүүл каяа турар боор, диктофонда канчаар бижиттирип алган-дыр сен, ынчаар бижип каар ол-ла-дыр деп чамдыктар бодаарлар. Эң кол чазыг ол. “Боду-билир” база кажарап-мергежээн журналистиң холунга диктофон болгаш интервью жанры частыр чепсек-биле дөмей. Янзы-бүрү деңнелдиң судтары диктофонга бижидилгени бадыткал кылдыр хүлээп ап турар апарган. Бир талазында, ындыг чүүл журналисти харыысалгадан хостап, ооң айыыл чок чоруун магадылап, хамык чүъктү интервью берикчизинге онаап турар ышкаш сагындырар. Ол база чазыглыг бодал-дыр. Чүге дизе интервью өске жанрлардан бичии-даа белен эвес, ол ийи кижиниң аразында чугааның кызыгаарындан үнгеш, хөй-хөй кижилерни болгаш структураларны чамдыкта хаара туда бээр. Бизнес-структуралар, саң-хөө хүрээлели, күш структуралары (аңаа эрге-хоойлу камгалаар, айыыл чок чорук болгаш хайгыыл чериниң органнары кирип турар болгай) дээш чыскаай бижиир болза, көвей-ле. Ол структуралар-биле холбажыр болза, багай уржуктары хөй дээрзин журналист бүрүзү билир. Ынчалзажок чаргы-чаалылыг факт-барымдааларга ынак, чигзинчиг акша-көпейге туралыг журналистерниң чежезиниң бажы ол дээш хадыды ыйнаан! Ындыгларның кол нуруузу акша дээш саттынган, ол азы бо таланың кииргени чагыг ёзугаар ажылдап турар кижилер болур. Оларның албан езу-биле ады репортер болза-даа, чииртим дыңналыры база бар – орустап ону “Охотник за черепами” дээр. Ынчап кээрге, журналистикада белен болгаш айыыл чок жанрлар барык чок-тур ийин. Журналист мергежилди бүгү делегейде эң айыылдыг мергежилдерниң санында кииргени база анаа эвес.
📢Дүүнгү болгаш амгы байдал
Аңаа көөрде национал журналистикада байдал чогумчалыг ышкаш көстүр. Бирги көрүштен ындыг. Ынчалза-даа мында база бодунуң иштики чөрүлдээлери, суг иштиниң тайгыр даштары бар. Кандыг-бир талазынче агым күштелген тудум, ооң салдарынга алзы бээр таварылгалар хөй. Тыва дылдыг журналистикага хамаарыштырар чүве болза, бөгүн ындыг чидиг айтырыгларның бирээзи – тыва дылдың эдилекчилериниң санының, национал дылда үнүп турар солун-сеткүүлдерниң эвээжээни-дир. Хүннүң-даңның ажыглап турарывыс тыва дылдың курлавырының ядарааны, кижи билбес даштыкы сөстерниң ында көвүдээни, дылдың байлаан, ээлгирин, чаражын суртаалдаар база амыдыралда тыптып турар чаа сөстерни, терминнерни тайылбырлаар хүлээлгезинден тыва массалыг информация чепсектериниң чоорту ырап, озаалап бар чыдары болур.
Оон туржук тыва дылда парлаттынган медээлерни, чогаалдарны номчуп турар национал интеллигенцияның саны эвээжеп-ле турар. Эртемниг, ында-мында черлерде чедиишкинниг ажылдап чоруурлар тыва дылындан ылап-ла оспаксыргай. “Тыва дылга номчааш, билбейн баар-дыр мен” – дээрлер.
Эрткен чүс чылда тыва дылда журналистика бодунуң хүлээлгелерин хире-шаа-биле күүседип турган. Ылаңгыя “Шын” солуннуң чоннуң ортузунда үжүк-бижик билбес чорукту узуткаарынга, чаа бодарап келген национал чогаалды суртаалдарынга, очулга адырынга киирген үлүг-хуузун демдеглевес аргажок. Мырыңай чоокка чедир ол номчукчуларынга ”хлебти дайнап берип”, билдинмес чүүл бүрүзүн тайылбырлап келген. Ынчангаш очулга ажылы өске дылдарныынга бодаарга, биске оккур базымны кылган хире.
Амгы тыва журналистика корреспонденциялар, кыска медээлер чырыдары-биле кызыгаарланган. Үениң негелдези ынчап барган. Үндүрүкчүзү неделя санында кичээнгей салыр акцентилерни айтып бээр, биригээр чугаалаарга, тезистер-дир ийин. В.И. Ленинниң “Апрель тезистери” ышкаш, хөделиг кылырынга удуртулга-дыр.
Бир талазында, акцент-тезистерниң хоразы чок-тур ийин, харын-даа ажыл-иштиң угланыышкынын тодарадып, кайнаар кичээнгей углаар болза чогуурул дээрзин айтып берип турар. Өске талазында, олар журналистиканың ниити хөгжүлдезинге, ооң жанрларының сайзыралынга доктар болуп турар. Ам кандыг-даа сайтыны ажыдарыңга, үндүрүлгени “быттап” номчууруңга, демин бир черге көргениң медээ болур. Болур-болурда, чаңгыс хепке кудуп каан ышкаш дөмей, ынчап келирге ооң чаңгыс үндезин-дөстен кээп турары билдинип кээр. Республикада, чуртта, делегейде болуп турар болуушкуннарны аңгы-аңгы үндүрүлгелер бодунуң шилиттинген тематиказынга дүүштүр бир янзы, тускайлаң көрүш-биле чырыдып болур турбуже, оларның чырыдылгазында чаңгыс майыктаар чорук колдап турар апарган. Журналисчи чүткүл чок. Белеткеп каан сөзүглел барда, угаан ажылдаткан ажыы чүл деп журналистерниң хөй нуруузу бодаар апарган. Багай уржуктарның бирээзи ол. Мындыг байдалдарда чогаадыкчы өзүлдениң болгаш бодалдың дугайында кандыг чугаа турар боорул аан.
Бодал, боданыышкын, чугаа, аас болгаш бижимел чугаа, сайгарылга – аразында тудуш, шупту холбаалыг сөстер-дир: бодал чокта – сөскүр кижи безин сөс тыппайн, хоозун чугааже сундулуг апаар, бижимел чугаа тываларның аразында шуут кагдынган, чүгле тускай эртемниглер ону чепсек болдуруп ажыглаар. Ылаңгыя аныяк-өскен аразында чугаа сайзыралы кошкак болбайн аан: школадан эгелеп, ие дылывысты каггаш, орус дылче шымнып кириптер бис. Шылгалданың албан дужаар экзаменнеринге тыва дылда чогаадыгны киириптер болзувусса, чүгле ынчан харын Тываның чаа салгалдары төрээн дылынга бот-хуунуң угаан-бодалының илередиин боттандырып шыдаар.
Бо шагның номчукчулары узун, шөйдүнчек чүүлдер номчувастап калган, чогаал адырында байдал та кандыг чүве. Бодалдарны кыскаладып, сиирип бижээн чүүлдер улуг хереглелдиг апарган. Кандыг-даа соцчеткилерни, бөлүктерни, кымның-даа арыннарын, телеграм-каналдарын ажыдарыңга ындыг апарган. Дылдың норма-чижектери, дүрүмнери болгаш шын бижилгези, адалгазы уттундурган. Чамдыкта-чамдыкта авторнуң чүнү чугаалаксаанын чүгле догааштырып болур. Каш чижек, сөстерни кыскаладыры-биле ажыглап турар аргалары – ндг, др, чөкпе, ужржптар дээн чижектиг, ону “ындыг”, “дыр”, “чүве ийикпе”, “ужуражыптар” деп сөстер-дир деп билип ап болур. Кайы-даа дылда ынчап барган. Барза-барза, салгалдар аразында бот-билчиишкин чидип болурунуң айыылы тургустунуп келген! Чоокта чаа бир теледамчыдылгага аныяктар ортузунга чоруткан айтырыышкынга таварыштым: “Как звали отца писателя Льва Николаевича Толстого” деп айтырыгга, бир аныяк кыс “Анатолий азы Александр“ деп харыы бергеш, чүү-даа болбаан ышкаш угаанныг дүрзү тудуп алган турар дедаан. Ажыы-биле чугаалаарга, амгы журналистиканың деңнели база ынчап бар чыдар.
📢Дошкун чылдарның кавысканында
Бистиң чуртувусче чөңгээлээшкин дүшкүүрленген үеде чурттап чор бис. Украинада чоруттунуп турар тускай операцияның ужун делегейде чурттарның хөй нуруузу Россияны ала караа-биле көрбестээн, оон туржук Достоевский, Чехов, Чайковский, Толстой дээн чижектиг алдар-аттыг чогаадыкчы кижилеривисче халдап эгелээн. Мөзү-бүдүш сандараашкыны деп чүве ол. Мындыг берге үеде сөстүң күжүн медереп билип эгелээн бис, ол кандыг-даа чепсектен артык айыылдыг деп чүвени. Меге (фейк) медээ-биле сагышсыраан кижини өлүрүп болур, шын сөстен кижиниң хей-аъды көдүрлүр, сүлдези бедиир боор-дур.
Бо байдалдарга немей шуут-ла читпестээш туруп берген коронавирус халдавыры, янзы-бүрү санкциялар бисти аглап алган. Амдыызында, коргулчун солдат ышкаш, бергелерге удур чаныш-сыныш чок тур бис.
Бүгү-ле чүүлдерге өртектер талыйтыр өскен. Саазын өртээ безин талыйтыр өзүп турда, полиграфия ачы-дузазынга, солун-сеткүүл парлаарынга, бланкылар, албан езулуг продукция бүдүреринге херек саазынга, картонга хереглел дам улгадыр. Журналистика адыры аңаа баш бурунгаар белеткенгени дээре. Соң-даарта саазын кырында үндүрүлгелер чиде-даа берзе хөңнү, ооң орнунга, чугаажок-ла, электроннуг хевирлер келир. Канчаарга-даа, үениң негелдези ындыг апарган, ындыг болганда үүледен эртер эвес. Ону база башка тудуп ап, үндүрүлгени кайнаар угландырарын амдан эгелеп бодап алгаш олурар болза эки. Шынап-ла, алдын өртектиг, тиражы эвээш, шынары куду үндүрүлгелер кымга херек боорул аан. Электроннуг номнар, солуннар көвүдеп келди. “Московские новости” солун шагда-ла электроннуг хевирже шилчип, материал бээриниң арга-хоргаларын өскерткен. Ындыг чүүл бистиң каш санныг арткан парлалга үндүрүлгелеривисти база манап турарын билип алырывыс чугула.
Ынчап келирге, бодалдарны каш сөске сиирип өөренир, чугааның утка-шиин номчукчу боду төндүр угаап-бодаар, түңнээр аргаже кирер болган-дыр бис. Ол дээрге белен эвес херек. Ынчалзажок чогум олче шагда-ла углап бар чыткан-на болгай бис. Амыдырал ала-чайгаар аңаа чыгап келген. Ынчап келирге, амдыы дээрезинде – эки үелер келгижеге чедир – фельетон, памфлет, очерк, эссе, чурумал дээн чижектиг арыг журналистика жанрларының дугайында уттуптар болган-дыр бис. Бо шагда ону билир журналистер-даа ховартаан боор ийин.
Тываның күрүне университеди ам-на бо чоокку чылдарда филология факультединде журналистерни белеткеп эгелээн. Тускай эртемниг дыл башкылары – бо чидиг айтырыгны шиитпирлежир бир күш ол. Амгы үениң негелделеринге дүгжүп турар журналистика эртеми-биле чепсегленген езулуг журналист мергежилдиглер бо байдалды өскертиптеринге идегээр апаар.
Бир шагда тыва очулдурукчулар Алексей Толстойнуң “Хождение по мукам” деп чогаалын “Човулаңның дөвүнчүүнде” деп очулдурган. Бөгүн тыва парлалга мындыг байдалда келген. Човулаңның дөвүнчүүнден халбактанып үнер орукту канчап тывар бис че?
Артур ХЕРТЕК.