Бистиң республиканың девискээринде, Россияның өске-даа булуңнарында ышкаш, эвээш орулгалыг өг-бүлелерни деткиир социал керээ программазы ажылдап турары өөрүнчүг. Ук төлевилелди кожууннарның Чонну ажылга хаара тудар төптери харыылаар.
2024 чылдың дургузунда Улуг-Хем кожууннуң девискээринге 133 кижи социал керээни чарган. Оларның 50-и бо төлевилел дузазы-биле ажылга тургустунуп алган. Хууда ажыл-агыйын ажыдып алыры-биле 35 кижиге ол дузалашкан. Дузалал ажыл-агый эгелеп алыры-биле, 43 кижи социал керээни чаргаш, ажылдап эгелей берген. Ооң иштинде 41 кижи мыйыстыг шээр малды өстүрүп, сүт аймаан болбаазырадыры-биле деткимчени алган. 2 кижи ногаа аймаан тарып өстүрери-биле керээни чарган. Амгы үеде оларның шуптузу ажылдап турар.
Социал дуза алыкчыларының бирээзи Шагаан-Арыг хоорайның чурттакчызы Нина Монгуш тыва национал тон даарап өөредир школаны ажыдып алган. Ол школачы үелеринден-не дааранырынга сонуургалдыг. Национал тонну база ынчан-на даарап билир турган. Ооң бодунга болгаш ажы-төлүнге тыва тонну боду даарап алырын төрелдери, эш-өөрү, таныыр кижилери магадааш, национал тонну даарап өөредирин хөй-ле кижи дилеп келир апарган. Күзелдиг кижилерни хөйү-биле өөредиринге немей даараныр машиналар болгаш аңгы оран-сава херек. Ынчангаш Нина Монгуш күрүне деткимчези-биле 350 муң дузаламчы акшаны алгаш, 3 бүдүрүлге машиназын, 1 оверлокту база хеп быжар улуг столду садып алган.
Нина Монгуш эге класс башкызы кижи болгаш, бодунуң билиглерин келгеннерге кончуг таптыг тайылбырлап берип турарын ооң өөреникчилериниң бирээзи Даң-Хая Монгуш магадап чугаалаан: “Ооң мурнунда-ла тыва национал хепти даараарын өөренип алыксап турган мен. Өөредир кижини, курстарны база дилеп турдум. Ынчалза-даа Шагаан-Арыгга ону өөредир кижиге таварышпаан мен. Чарлалдар аразындан душ бооп көрүп кааш, тыва национал хеп даарап өөренири-биле чедип келдим. Башкывыстың тайылбыр кылыры база кончуг эки. Билип кээримге, эге класстар башкызы кижи болду. Мынчаар чедимчелиг кылдыр тайылбырлап тургаш, өөредип каар башкыга таваржы бергенимге өөрүп тур мен”.
Даң-Хая Монгуш республикадан дашкаар профессионал өөредилге черинде өөренип турар студент. Кышкы дыштанылга үезинде ол тыва тон даарап өөренип алыр аргалыг болган. Ол башкызы Нина Монгуштуң удуртулгазы-биле 3 хүн дургузунда тонну даарап дооскан.
Тыва тоннуң база бир онзагай кезээ – дошка. Ай-Суу Шыдыр тонну даарап дооскан соонда, каасталгазынче кирипкен. Дошканы өрүүрү берге, ынчалза-даа кончуг солун ажыл дээрзин ол демдеглевишаан, каасталганың дугайында тайылбырлаан: “Дошка дээрге өлчей-кежиктиң доңу. Шаандан тура амгы үеге чедир тыва чонувус дошканы баглап, ону бөрттериниң кырынга илип алыр чаңчылын кадагалап арттырып алганы өөрүнчүг. Оон ыңай дошканы бичииледир өрээш, тонга өөк кылдыр база ажыглап чоруур бис. Төөгүден алгаш көөрге, өгбелеривистен салгал дамчып келген 9 эртине, 9 чаңчыл, 9 эдилел, 9 чүзүн мал, 9 ужурлар, 9 дагылга, 9 аржаан, 9 сыртык, эр кижиниң эртер 9 бергези дээн ышкаш дошка база-ла 9 санныг”.
Тыва чоннуң национал хевинге хүндүткели, ынакшылы күштелип, ону байырлалдарда-даа, анаа-даа хүннерде кедип турар кижилер саны көвүдээни билдингир. Ынчангаш дааранылга школазының ээзи Нина Монгуш тыва национал хептиң нептереп турарын деткип, шыдаар кижи бүрүзү бодунга тыва хевин даарап кедип чорзун дээр күзелин боттандырары-биле шак мындыг школаны ажыдып алган. Амдыызында чүгле тыва тонну, чоорту тускай хевирниң чараш платьелерин база даарап өөредир сорулгалыг.
Чыжыргана СААЯ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16
