Тыва кижиниң кежик-чолу курунда чоруур, ынчангаш тонну кажан-даа кур чок кетпес, курун кайы хамаанчок октап болбас, өске кижи куру куржанмас. Курун чешкеш, салырда, дүргеш, баглап каар. Тыва тоннуң курунуң калбаа 10 илиг болур, ол дээрге 2 адыш дурту дээни ол, узуну белин үш куржаптар болур. Кур камгалал ужур-уткалыг. "Үстүү, ортаа, алдыы ораннарның кара күштери арты-мурнум, кыйыымдан келбезин! Ием-биле тудуш хиним тыппазын!" – дээш куржаныр. Кызыл тынын камгалаан болганда, шаанда колдуунда кызыл ѳңнүг кур ажыглаар чораан. Бѳѳлдеш тон кетпес, ыяап куржаныр. Бѳѳлдеш тоннуг кыс уругну шаанда сиилең, самыын садар уруг кылдыр санаар чораан. Чүгле иштиг-сааттыг херээжен кижи азы дүргени-биле чиигенип үнерде, бичии када бѳѳлдеш кедип болур. Курнуң ужун халаңнадып болбас, оон аза туттунар дээр. Курну быжыг кылдыр куржаар, кур кошкакта, багай. Кур кижиниң кадыын камгалаар, аза-четкерден камгалаар.
Тыва чоннуң бѳрттери хүн бүрүде кедер, байыр-наадымда кедер болгаш, эргелиг болгаш карачал кижиниң бѳргү деп ылгавыр демдектерлиг болур.
Тывага шаг шаандан тура 6 кожуун турган, ынчангаш тыва бѳрттерниң 6 талазын 6 кожуунга тураскааткан. Ол алды талазының кырынга 6 тайжыны кылагар хорагайлар-биле каастап кылып чораан. Ол хорагайларда челээштиң 7 аңгы ѳңү шупту бар. Бѳрттүң эң-не кырында от-кѳзүн кѳргүскен кызыл дошка бар. Бойдуста шупту чүве эжеш. Ынчангаш бѳрт 2 ийлиг. Бѳртте кижиниң сүлдези, хей-аъды сиңген, ынчангаш ону ѳрү баштандыр салбас, чүге дизе хей-аъды «ужуга» бээр деп сүзүглээр. Бѳрттү бедик черге салыр, амгы үеде болза шалага, сандай кырынга салып болбас, хей-аъды кудулай бээр.
Тыва кижи колдуунда хап идик, ходуг идик база кадыг идик кедип чораан. Идиктиң хончузун дашкаар аңдарып болбас. Бир эвес идииниң хончузун кым-бир кижи дашкаар аңдарар болза, ол кижи кемниг херекке онаажыр дижир. Идииниң хончузун дашкаар аңдарар таварылгалар база тургулаан. Бир эвес кым-бир кижи уургайга душкан болза, оңгарга кирген болза, ол кижи идииниң хончузун дашкаар аңдарар. Ооң ужуру болза бак чүве болду, моон сонгаар ындыг бак чүве болбазын дээни ол болур. Идииниң хончузун чиге соңгаар кѳрүндүр салып болбас, чүге дээрге соңгу чүктен багай чүве келир дижир. Соңгу чүкте дедир аастыг кара куй бар, ында чаңгыс карактыг шулбус бар дижир. Идиктерниң улдуңнарын үскүлештир салып болбас, нүгүл болур дижир. Идик болза кижиниң эки хеви болур, чүге дээрге идиктиң аксы хүнче кѳрүнген болур.
(Донгак Хуралбай уруу Барыкаан сактып чугаалаан.1898 чылдың сентябрь 23-те тѳрүттүнген, 1975 чылдың июль 12-де таалал болган. 1951 чылдын август 15-те дыңнап бижээн. Ынчан Даштыг-Кужур сѳѳлзүредир Хѳндергей суур. Чѳѳн-Хемчик кожуун).
Материалды болгаш чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №74 2024 чылдың сентябрь 28
