Бо артистиң адын амгы үениң аныяк көрүкчүлери орта билбес. «Ол кымыл?», «Аа, ол чараш артист де», «Ийе-ийе, көрген-дир мен» — дижирлер. Кады өөренип чораан эштери ону узун, чиңге дурт-сынныг, чоон кара узун чаштыг, аристократтар дег онзагай бүдүштүг болганы-биле Нефертити деп чаптап адап алганнар. Бурунгу Египеттиң кадынынга чаражын дөмейлеп турза-даа, ооң сагыш-сеткили эң бөдүүн, хөй чүве чугаалавас, хөй мурнунга көскүлеңневес. Эпизодтарда, ийиги чергениң рольдарын-даа тергиин кылдыр күүседип каар, ол дээш мактанмас-даа, черле кылыр ужурлуг ажылын күүседип кааным ол кылдыр бодаар. Ол дээрге Тыва Республиканың алдарлыг артизи, Тываның Виктор Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының хоочуннарының бирээзи, аныяк салгалдар-биле бир деңге сценадан дүшпейн, чонунга бараан болуп чоруур Елизавета Санчатовна Монгуш-тур. Ол бо чылын 70 харлаан. Аңаа тураскаадып, ноябрь 15-те У. Шекспирниң «Гамлет» деп шиизи-биле көрүкчүлерин өөртүр.
УК-ТӨӨГҮЗҮ
«Контр», «репрессия», озалааш чуртталга, ажы-төлүн камгалаары-биле чоок улузундан аңгыланып, хоорук чурттаар деп коргунчуг үелер бичии Лизаның өг-бүлезин база оюп эртпээн. Ол кончуг улуг, бөрү кылдыр хуула бээр Куулар Хандыжап Медикей уруу деп хамның Санчат деп оглунуң хеймер кызы. Санчаттың кады төрээн акызы ТАР-ның Моолда Элчин төлээзи кылдыр ажылдап чораан Суңгар-оол Куулар база «контр» диртип шаажылаткан. Иези Хандыжап Куулар репрессияга таваржып, кара-бажыңнадып чораан. Кадайы биле ажы-төлүнге «хайын халдатпас» дээш, Санчат Куулар Бора-Шайдан Шемиже өг-бүлезин көжүрүп аппарып кааш, шору өзүп келген оглу, кызы ыглажып, эдерип халчып чорда-ла, хая көрүнмейн, аъдының доозунун бургурадыр халдып чорупкаш, олчаан келбээн. Боду база олчаан кадай-даа албайн, чааскаан Өвүрүнге чурттап каан. Шак-ла ынчаар Лизажык авазының, акыларының, угбазының ынакшылынга бүргедип, даайларының, күүйлериниң, угбаларының, честелериниң аразынга Шеми суурнуң чоргаар кызы болуп өзүп келген. Чеже-даа хеймер болза, бажың ажылын эки кылып билир, авазынга инектерин сагжып, ак чемин кылчып, бажың-балгат аштап чуур, ырак кудуктан суглаар деп ажылдарны кылып турда, ол дег шыырак уруг-даа чок турган. Чашкы болгаш элээди чылдары ааска өй малын малдап олурган эргим авазының чанынга эрткен.
АРТИСТ САЛЫМ-ЧАЯАНЫНЫҢ ИЛЕРЕП ЭГЕЛЭЭНИ
Шеми ортумак школазының бир дугаар доозукчуларының бирээзи Лиза Монгуш 1-ги класстан-на уран чүүлге сонуургалдыг бооп, концерт-фестивальдарга киржип эгелээн. Школаның эргинин чаа-ла арта базып кирген үеде клубка ада-ие хуралынга өөреникчилерниң концертин көргүскен. Ынчан 1 «а» класстың башкызы Александр Дыртык-оолович ырлаар, шүлүктээр уруглар бар бе деп ылавылап эгелээн. Элдиг-Хемде угба-честезинге үргүлчү аалдап барып тургаш, Дажы-Намчал честезиниң ыткан тоолдарын магадап дыңнап, солун ырларын сактып алган болгаш: «Мен ырлаар мен, башкы» — деп бир дугаарында-ла дидими-биле холун көдүрүп, тура халааш, класс мурнунга ырлап бадырыпкан – эштери чир-шоң дүшкен. Кыжырып турар деп билбейн, хөөкүй дыка амыраан. Ынчанмайн канчаар, эмин эрттир солун, чараш ыры деп бодап, артында-ла доктаады шаап алган кижи. Башкызы дидим өөреникчизин чаптааш, ооң өөрүнүң кыжырып каттыржып турарын-даа херекке албайн, баяны-биле үдеп берип, сөстериниң аайы-биле шимчээшкиннеринден бээр өөреткеш, сценаже үндүрүпкен.
«Элдиг-Хемниң эрлериниң
Эзир кужу далбаң-далбаң» дээш, холдарымны чалгыннар ышкаш чайып-чайып, улаштыр: «Эрге кара кадайларның шаровары хөлбең-хөлбең» деп ырлап тургаш, канчангаш көрүптеримге, бичии клубтуң артында борбак печка кыдыында туруп алган акым биле угбам аажок хорадаан, менче холун чайып, соксадып турар. Баян тырткан башкымче-даа, хорадаан акым биле угбамче-даа көрүп-көрүп, ырлап турумда, акым суг халчып келгеш, мени сценадан дүжүр соккаш, бажыңче сөөртүп аппарган. Орук ара чүгле эттевейн чоруурлар» — деп каттырып-каттырып, сактып олурду.
Каң-оол акызы боду лимбиге, бызаанчыга ойнаар турган. Ынчангаш дуңмазын моон соңгаар чүдек ырылар ырлавас кылдыр чагып-сургааш, бызаанчыга өөредип алган. Дуңмазы бызаанчыга ойнаарга, боду лимбилеп тургаш, Лизаның уран чүүлге сонуургалын улам күштелдирген. Кончуг бичиизинден-не чүък машиназынга чагы-биле орааттырып алгаш, Ак-Туруг, Чаа-Суур деп ырак суурларже концерт үндүрүп чоруп турган. Акызы кады чоруур болгаш, оозунга ооргаланып, черле тоовас чораанын хөөреп олурда, көөрге, ооң карактарында чоргаарал болгаш ынакшыл чайнап олурду.
Ортумак класстарга өөредилге-даа шоолуг сонуургавайн, уран чүүл көрүлделеринге киржип, волейболдап, баскетболдап, бөлгүмнер сонуургап, хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип халып турда, математика башкызы: «Кызыл тон кедип алгаш, кызаңайнып, көскүлеңейнип халып турбайн, математикаң эки өөрен» — деп кончуп турган таварылгазы база бар. Өске эртемнерге ажырбас, математикага шоолуг эвес кижини-ле Күнзеңмаа угбазы бодунуң соондан Кызылдың педагогика институдунуң физика-математика факультединче дужааттырып турган. Шылгалда үезинде тырттырган чуруу ол үеде солунга-даа үнген. 3 шылгалданың үжелдирзин дужааган-даа болза, институтче кирбейн барган. Авазы улуг уруунга: «Бо уругну башкы кылдыр-даа эвес, Кызылда учениишкаже киирип калыңар даан» — дээр болган. Эмчи училищезин ынча дээр кижи болган-дыр деп ол дораан билбээннер.
ПАРККА ДУШ БООП ДЫҢНАЛГАН ЩУКИН ДЕП СӨС ЧУРТТАЛГАНЫ БИР АҢДАРА ТУДУПКАН
Дужаап кирбейн барган чылын авазының чанынга кыштааш, дараазында чылын Кызылга «учениишкаже» кирип алыры-биле чедип келген. Биология, химияга черле шыырак кижи чайлыг кире бээр мен, ажырбас деп бүзүрели улуг келген.
Бир-ле хүн эжи-биле паркка селгүүстеп чорааш, канчангаш-ла көөрге, хөй улус чыглып турар болган. Шылгалда дужаап турар деп билдине берген. Сонуургалы күштелип, чанынга чоокшулап чеде бээрге, Щукин деп-ле ат дыңналыр болган. Школага өөренип тургаш-ла, блокнодунга Ленинниң ролюн Щукин аттыг училищениң доозукчузу ойнаан деп солунга үнген материалдан ушта бижип алган турган болгаш, сумказындан дораан-на ол блокнодун ушта соп эккелген. Шынап-ла, Москвадан башкылар чедип келген, келир үениң артистерин хүлээп турар болган. Улузунга-даа ыыттавайн, ынаар дужаагаш, кире берген. Чанып келгеш, Москаже өөренир болганын авазынга, чоок улузунга чугаалаарга, бүзүрээр кижи чок болган. Чүгле элээн үе эртип чорда, авазы уруун эдертип алгаш, Чадаанадан торгу садып алгаш, хөрээнде өлчей-удазын угулзалыг тыва хөйлең биле клёш чүвүр даарадып берген. Шак ынчаар совет чурттуң изиг чүрээ Москваже артист болуру-биле сургуулдап чорупкан.
БАШТАЙГЫ ЫНАКШЫЛ БАЖЫ-БИЛЕ КАЛЫР, АЗЫ КАДЫ ЧУРТТААР ЭЖИНИҢ ЧАЖЫТ АТ ТЫПСЫП АЛГАШ ТУРГАНЫ
Кызылга шылгалдалар дужаап турар үеде-ле узун чаштыг бедик чиңге уругже чолдак оол-ла көрүп каап турар болган. Чугаа эрээрге, хыйыртапкаш, херекке-даа албайн, кылаштап чоруй баарга, оозу томаанныы аажок, ыыт чок көрүп туруп каар. Москвага өөренип эгелей бээрге-даа, ол-ла оол соондан кылаштавышаан. Алдан-Маадыр чурттуг Борис Монгуш чаңгыс өрээлге Александр Шоюң, Сергей Ооржак-биле чурттап турган. Эжин сонуургаар кызы-биле душтурар дээш, Саша биле Серёжа чүнү-даа канчап турганнар. «Дыка кээргенчиг кижи-дир ийин, көр даан бо» – дээш, Бористиң сыртыының адаанга суп алыр бижип турган хамык чүүлдерин номчудуп турда, бир катап Лизаның чуруу уштунуп келген. Эштериниң ортузунга олурган чуруун чааскаан кылдыр кестиргеш, улгаттыр, өңнүг кылдыр үндүртүп алгаш, удуур санында көрүп турар болган. Ол хөөкүйнү чаа кончуп кааптарга, оозу куду көрүп алгаш, ыыттавайн турар болган. Ынчан ол хире томаанныг турганы ол. Ийи дугаар курс дооскуже, орта чугаалашпас, угбазы биле дуңмазы ышкаш чоруп турганнар. Башкылары база фамилиязы чаңгыс боорга, төрел улус деп билип турган. Ийи дугаар курс соонда оол эштериниң аразынга Галина Доржу-биле иелээн эмчи шинчилгезинден шилилгени эрткеш, Набережные Челны хоорайже студентилерниң тудуг отряды-биле ажылдап чорупкан. Аңаа майгыннарга чурттап, уруглар садының тудуунга ажылдап тургаш, бир дугаар ынчан таптыг чугаалашкан. Муңгарап олурган кызының чанынга Борис чедип кээрге, оозу чаныксап, авазын сактып турарын ыгламзырап чугаалаарга, меге телеграммадан чоруттуруп алгаш, чангаш кээрин сүмелээш, шуптузун эдертип тургаш, айтып берген. Свердловск таварып чанар самолёт биледин садып алырга, Борис база ол самолётка ужар болган. Молдавияга «Чер биле дээрниң аразынга» деп кинога тырттырары-биле Свердловскуга чедир кады ушкаш, оон тура ийи тарай ужупкан: бирээзи Красноярскыже, өскези – Молдавияже. Элээн чылдар эрткенде, Бористиң бичии блокнодунда солун бижикти душ бооп номчуп каан: «Красноярскының аэропортунда ужуп келдим. Сен ам Шемиде аваң сугда чеде берген, чаглыг эъдин чип, дыка-ла эки олур боор сен, мээң Кузлинам. А мен мында, бо аэропортта сени бодап олур-ла мен, Кузлина». Та чүге Кузлина деп адап алгаш турган, билдинмес. Чажыртынып турган чадавас, ынчалза-даа Шеми деп бижип каан. Ол блокнотту Елизавета Санчатовна кыс уругларынга-даа көргүспейн, хеймер оглу өзүп кээрге, көргүзер дээш шыгжап кааш, уттупканын, көңгүс чаа интервью үезинде сактып келгенин чугаалады. Кузлиназы-биле Борис 3 дугаар курстан тура чоок таныжа берген. Москвага улуг уруу Кара төрүттүнүп келген. Чаш уруун угбазы, честези ап алгаш, аныяктарны өөредилгезинден чардыкпайн, доозуп алзын деп чагаан. Борис, Елизавета Монгуштар 1978 чылда Тываның хөгжүм-шии театрынга ажылдап чедип келгеннер. 10 хире чыл ажылдап чоруй, щукинчилер аныяктарның «Күзел» деп аңгы театр-студиязын тургузуп алганнар. Аңаа-ла салым-чаяаны ёзулуг бүрүнү-биле ажыттынып, частып чадап турган чечек болза, саглаңайны берген деп болур. Монгуштарның артист өг-бүлезинге ийи дугаар уруу төрүттүнүп, оларның шиилеринге база ойнап турар болу берген. Чечекоозу (ТР-ниң алдарлыг артизи Чечек Монгуш) бичии тургаш, Александр Даржайның «Четкер четкизи» деп шиизинге кол маадыр Кежиктиң бичии оглунуң ролюн күүседип турган. Амгы үеде ол төрээн театрында авазы-биле кады ажылдап чоруур. Улуг уруу Кара Борисовна Чадаана хоорайның «Малышок» уруглар садының эргелекчизи болуп хөй чылдар иштинде ажылдап келген, амгы үеде ол-ла уруглар садында башкылап, Чөөн-Хемчик кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады болуп, хөй-ниити ажылдарында идепкейлиг киржип чоруур. Хеймер оглу Хумдоже 2000 чылда төрүттүнген. Ол чаа-ла ийи харлыг турда, ачазы – ТР-ниң алдарлыг артизи Борис Монгуштуң аъдының бажы эрте-ле хоя берген.
ЭЭЛГИР СЫННЫГ, УЗУН, ЧИҢГЕ НЕФЕРТИТИ ЫРЛАВАС
Бичиизинде салым-чаяаны чеже-даа ыры-биле ажыттынып келген болза, Елизавета Монгуш өске артистер ышкаш сценага чааскаан ырлап көрбээн. Бир дугаар сценаже «шароварлап» үнгеш, акызы биле угбазынга шыңгыызы-биле хемчээттиргенинден ийик бе, олчаан ырлаарындан коргар апарган. Чогум студентилеп чорааш, арыг күүседир турган, башкылары кол рольдарны аңаа берип, чарашсынып, мактап, чоргаарланыр турганын эпчоксуна-эпчоксуна чугаалады. Школага өөренип тургаш, шимченгир, тенек уруу улуг кода Москваның бедик культуразынга чараш чүүлдерни шиңгээдип, этика-эстетиканы эки сайгара берген, топтуг-томаанныг, бүдүштүг, хөй чүве чугаалавас кыс кылдыр чанып кээрге, авазы уруун кайгап, томаарый бергенин бүдүү күдээзинге каразып турган. Чааскаан ырлап үнмезе-даа, хөй-биле кады ырлап, танцылап, уран номчулга күүседиринге тергиин. Эң-не көскү ажылдары «Күзел» театрынга боттанып турган. Шиини шупту демнии-биле тургузуп, сценазын деңге каастап, идик-хевин деңге даарап, шупту чүвени дүн-хүн чокка деңге кылып чорааш, улуг хоорайларже, даштыкыже каш-каш катап гастрольдап, чогаадыкчы ажылының эң-не сүүзүннүг үе-чадазы «Күзел»-биле холбашкан.
70 ХАРЛААН ЮБИЛЕЙИНГЕ ТУРАСКААДЫП, «ГАМЛЕТ» ДЕП ШИИНИ КӨРГҮЗЕР
Шупту артистер юбилейлиг чогаадыкчы кежээлерин концерт кылдыр эрттирери чаңчыл апарган болгай. Елизавета Монгуш мооң мурнунда база ынчаар кылып турган, а бо удаада бир өске, онзагай болзун дээш, шии кылдыр шилип алган. «Гамлеттиң» төрүттүнүп келгени база солун. Бир катап артистер аразынга «Ойнаттынмаан рольдар» деп мөөрей болган. Е. Монгуш аныяк артистер-биле кады «Гамлетти» шилип ап ойнаан. Түңнелинде 2 дугаар черге төлептиг болганнар. Делегей классиказын тыва дылга аныяк артист Чылгычы Даваа тургускан. Гамлеттиң авазы Гертруданың ролюнда – Елизавета Монгуш. 70 харны бээри берге, аныяксыг, топтуг, хөй чүве чугаалавас, аянныг, чараш агайның чогаадыкчы кежээзи болур «Гамлет» деп шиини ноябрь 15-те көргүзер. Артист бодунуң мөгейикчилерин болгаш делегей литературазын сонуургаар бүгү тыва чонну чалап турар.
Кырган-авазының дугайында театрга салдынган «Күзүңгү» деп шииде Елизавета Санчатовна-даа, уруу Чечек Монгуш-даа ойнавайн турарын элдепсинип көрген мен. Ол дээрге-ле, бирээде, чашкы үезинден-не «ол кижиниң», «бо кижиниң» төрели мен деп чугаалап болбас кылдыр кижизидип каанында, ийиде, рольдар былаажып, бодун сыгаттынып маңнаар чаң чок, биче сеткилдиинде-дир ийин.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6
