Тыва поэзияның Шолбаны

(МОНГУШ ЫДЫРААНОВИЧ ИДАМ-СҮРҮӉНҮҢ НАМДАРЫ БОЛГАШ ЧОГААДЫКЧЫ АЖЫЛЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА)

Тыва дылга, тыва чогаалга хамаарыштыр бодум хуумда мындыг бодалдыг мен. Бир-ле дугаарында, тыва чогаалдың оруун изеп, төрээн дылынга Тыва чуртун алгап-йөрээп, кайгамчык одуругларны бижип чораан, кадыг-бергелерни көрзе-даа, кажан-даа чаннып, сөгүрүп чорбаан, быжыг туруштуг маадырлыг шүлүкчүлеривис Сергей Пюрбюнуң болгаш Монгуш Идам-Сүрүңнүң чогаалдарын номчуп, оларның-биле эки таныжып албайн, тыва дылды, тыва шүлүк чогаалын билир мен деп чугаалаары даг көрбейн эдээн азынганы-биле дөмей болур ийик.

Эрткен чүс чылдың бирги чартыында, «холу-буду сирилевес, хан-чинден корпас ёзулуг революсчу кадрларның» кара туразында баш миннип турган үелеринде, политиктиг шаажылалдың салдары бистиң бичии Тывавыстың культуразын, уран чүүлүн, эртем-депшилгезин база оюп эртпээн. Тываның дыка хөй «чырык» баштыг оолдары эрткен XX-ги чүс чылдың 30–50 чылдарында репрессияның ханныг кара аспаанга таварышкылаан. Олар дээрге чүгле төре херээнге, шажын-чүдүлгеге хамаарылгалыг чиңзе-одагалыг нояннар, дүжүметтер, дүңгүр-орба туткан хамнар, судур номнаан, эреге шууткан лама-хуурактар эвес, а уран чогаал бижип, оран-чуртун, аймак чонун алгап чораан шүлүкчүлер, чогаалчылар, билиг сүрүп кызып чораан эртемденнер-дир. Оон туржук адыгуузун мал – чүгүрүк аът “Эзир-Караны” безин шиидип турганын сактып, ооң дугайында ыры-шүлүктерни чогаалчылар бижээнин билир бис. Уран чогаал талазы-биле, бир-ле дугаарында, тыва литератураның үндезилекчилери Монгуш Идам-Сүрүңнү, Сергей Пюрбюну адап болур.
Ол хайлыг төөгү мынчаар болган. Тываның баштайгы эртемденнериниң бирээзи Иргит Самбууну тудуп хоругдаан соонда, “отка өрттенмес, сугга дүшпес, хан-чинден кортпас” күрүне машиназы Монгуш Идам-Сүрүңнүң кырында-ла барган. А ооң соонда “шууштурулга машиназының” базыышкынынга Сергей Бюрбю таваржыр хире апарган. Ынаар кирген соонда, оон кым-даа хостуг үнүп шыдавас турган. Ол үениң тевии бе азы бистиң хамчык аарыывыс ындыг ийикпе, хөй-ле меге хоп-нүгүлге таварышкаш, хайыралыг ийи өңнүк Монгуш Идам-Сүрүң биле Сергей Бюрбю 1948 чылда соңнуг-мурнуг хоругдатканнар.

Дорту-биле чугаалаар болза, репрессия төрээн чуртка ынакшылды, кижилерниң энерелдиг, буянныг болгаш дузааргак аажы-чаңын, чаагай чараш сагыш-сеткилин, бурунгу езу-чаңчылдарны узуткаарын оралдашкан... Ынчалза-даа эң бурунгаар депшилгелиг, эртем-билиглиг сая-сая кижилерни оларның язы-сөөгүн-даа барымдаалавайн, нүгүлдеп, кара-бажыңнап, ыңай-бээр шөлүп, адып-боолап-даа турган болза, алыс шынның, энерел сеткилдиң, ужур-чаңчылдарның когун үзүп шыдаваан.

ИДАМ-СҮРҮҢ – САКТЫЫШКЫННАРДА БОЛГАШ ШИНЧИЛЕЛ АЖЫЛДАРЫНДА

Тываның эң бир дугаар улустуң чогаалчызы болган (1973) Сергей Бакизович Пюрбюнуң ажыл-амыдыралының дугайында бижиттинген ажылдар, шинчилелдер элээн арбын болгай, а Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүңнуң чогаадыкчы ажылынга, допчу-намдарынга хамаарышкан чүгле ийи-чаңгыс каксы демдеглелдерден өске тодаргай чүүлдер чоокка чедир-ле турбаан. Чүгле 2004 чылда Монгуш Кенин-Лопсан ооң дугайында “Мээң башкым Идам-Сүрүң” деп элээн делгереңгей сактыышкынын “Шын” солунга парлаткан. Ооң соонда чогаалчы Чоптуң-оол оглу Чочагар “М.Ы. Идам-Сүрүң – чогаалчы болгаш очулдурукчу” деп хемчээл-даа, утка-даа талазы-биле-даа улуг болгаш делгем, тыва чогаалдың төөгүзүнге дыка үнелиг ажылын “Улуг-Хем” альманагынга 2007 чылда үндүрген. Оон дараазында Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы (2023), чечен чогаалдың сураглыг шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады Людмила Салчаковна Мижит орус дылга “Репрессированные поэты Тувы С. Пюрбю и М. Идам-Сүрүң” деп ажылынга ийи улуг өгбе чогаалчыларывыстың салым-чолунуң, чогаадыкчы намдарының дугайында кончуг эки шинчилелди 2018 чылда бижээн.

Бо “чажыт” болгаш аарышкылыг теманы эң-не баштай А. Даржай хандыр коптарып үндүрген. Ол С. Пюрбюге хамаарышкан “Чалча-даа, хөдел-даа эвес мен...” деп ажылын 1991 – 1992 чылдарда бижээш, дидими-биле “Четкер четкизи” деп номунга чырыкче үндүрген турган. Сөөлүнде, 2003 чылда, бичии эдилгелерни кииргеш, “Дүлгээзинниг аян” деп шүлүк болгаш шүлүкчүлер дугайында онзагай ховар номунга база катап парлаткан. Ында М. Идам-Сүрүңнүң ады база хөй таваржып турарын айтыр апаар.

МӨГЕ-ШЫЫРАК БҮРБҮ ДЕП ООЛ БОЛГАШ КОНЧУГ “ПАСТААР” ИДАМ-СҮРҮҢ

Сергей Пюрбю биле Монгуш Идам-Сүрүң алыс черле чаныш-сыныш чок дидим чүректиг, боттарының үезинде мурнакчы, депшилгелиг үзел-бодалдыг чогаалчы улус, аразында кончуг чоок найыралдыг чорааннар боор. Оларны 1941 чылдың чайынында Улуг-Хемниң Ийи-Тал сумузунда Каък деп черге Тыва Арат Республиканың улуг байырлалы болуп турда, эң баштай көргенин Тываның улустуң чогаалчызы К.К. Кудажы мынчаар бижээн: “...Ам бодап чоруурумга, найысылалдан моорлап келген улуг аалчылар суму даргаларының өглеринге доктааганнар боор, өөвүске кезек аныяктар чыылган чүве. Хой-даа өзээн, хойтпак-даа тиккен, авам баштаан кезек кадайлар аъш-чем кылып, дүвүреп-ле турдулар. Чогум ол аныяктарның арага-дары ижип органын көрбээн мен. Оон туржук, садыгжы Кыргыс Бодаганның өөнүң чанында бүдүн демир доскаар спирт ында шөлээн “удуп” чыдар чүве.
Өөвүстен чемненип турган бөлүк аныяктардан бир-ле кончуг чараш кижи ылгалып турду. Ону бодум безин эскердим: семиссимээр, долу чаактарлыг, дыдыраш баштыг, кара карактарлыг, боп-борбак эр. Дурт-сыны ындыг-ла бедик эвес, хөлчок чугаакыр, чазык. Ол эр ачам-биле аажок хөөрежир болду. Ийи-Тал, Хайыракан кожа черлер болгай, оларны чугаа санында адап турдулар. Эъжим, Демир-Суг дугайы база артпады.

Бөлүк аныяктар чоруй барган соонда, ачам өгде улуска чугаалады:
– Чогаалчы Бүрбү деп оол-дур. Ынчан ол, ачамга көшкүрүүрде, оол болбайн канчаар, ооң соонда база уламчылады. – Эъжим, Хайыракан чурттуг Бакыстай ашактың оглу-дур. Таныш кижи мен. – Оон база чугулалап немеп кагды. – Орустаар Бакыстайның оглу.
Оон эгелээш-ле ол бөлүктү бистиң аалывыс ишти хүндүлеп, чогаалчылар дижир апарган.

Авам бо-ла дүвүрээн турар чүве:
– Чогаалчыларывыстың чемненир үези келди, ам чүнү канчаптар бис?
Ынчан ол Бүрбү деп оолду бөмбүктээр черге көрдүм. Чолдак чүвүрлүг, ак майкалыг чорду, дөңмектериниң, өжүннериниң чоону кончуг, мөге-шыырак. Ындыг кижи кандыг-даа берге үеде аштап-суксаар деп чүве билбес боор деп бодап турдум. Ооң-биле кады база бир кончуг хып дээн эр турду, ол черле онза-ла бөмбүктээр кижи чорду. Адааның чииги хартыга-ла, өрү шураарга, чүгле буттары караш дээр, карак чивеш аразында бөмбүк идик бажынга дүжер. Бүрбүге көөрде, бедик-даа, шилгедек-даа. Оон дыңнаарымга, Идам-Сүрүң деп кижи болду. База чогаалчы кижи дишти. Ынчангаш аалывыс иштиниң оларны бөмбүкчүлер эвес, чогаалчылар деп адап турганы шын болган.
Кежээ одаг ажыткан черге демги С. Пюрбю деп чогаалчы шүлүктеп турду. Оон чүгле ийи одуруг сагыжымда артып калган:
“Ачылыг Кызыл Шеригге ынак чор деп,
Ачам меңээ айтып берип, чагып чораан...”

Ооң соонда демги ол кончуг “пастаар” Идам-Сүрүң чогаалчы база шүлүк чугаалады. Ол үеде бичии турган болгаш, чогаал деп чүвениң ужурун окта билбес болганымның хайы-ла боор, ооң сөстерин доктаадып ап четтикпээн мен”.

Моон алгаш көөрге, шүлүкчү Идам-Сүрүң шилгедек, бедик дурт-сынныг, кончуг-даа бөмбүктээр, спортчу база чораан кижи-дир. Спортчу боорда, “кончуг пастаар” шыырак хол бөмбүкчүзү чораан ышкажыл.
ИДАМ-СҮРҮҢ –БАШТАЙГЫ БАШКЫЛАРНЫҢ БИРЭЭЗИ
М. Идам-Сүрүң элээди болгаш чалар оттуг чалыы үелеринде-ле өскелерден көскү ылгалдыг кижи чораан: эр соруктуг, узун, шилгедек дурт-сынныг, эрес-дидим. Ол тыва бижикти эш-өөрүн, үе-чергелерин мурнай өөренип алгаш, дораан-на эге школаларга, литпунктуларга башкылай берген. М. Кенин-Лопсан ону башкым деп санап, ону кончуг хүндүлээр, аңаа чоргаарланыр чораан. Улуг эртемден, чогаалчы бодунуң сактыышкынында мынча дээн: “Бир хүн Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүң бир хап номнар эккелген. Кижи бүрүзүнге “Дайынчы кыйгы” деп номну тутсугулап берди.

– Сээң бир шүлүүңнү мында парлаан – деп, мээң башкым Монгуш Идам-Сүрүң чоргаарланып чугаалады. Ол болза “Гитлерге килең” деп шүлүүм ол ийин. Мээң шүлүүм парлалгага баштай көстүп кээринге мээң башкым Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүң кончуг дузалаан чүве...”
Өөреникчизи башкызын эрттир өзе бээри дег, башкы кижиге улуг өөрүшкү, чоргаарал турбас дижир болгай. Монгуш Идам-Сүрүңнүң башкы ажылынга чедиишкини моон-на көскү ышкажыл. Монгуш Кенин-Лопсан башкызының чогаадыкчы ажылынга сагыш-сеткилиниң ханызындан бедик үнелелди бергенин дараазында одуруглардан номчуп болур бис: “Мээң башкым Монгуш Идам-Сүрүң янзы-бүрү хевирниң чогаалдарын бижип чораан: шүлүктер, балладалар, шүлүглелдер чогаадырынга кончуг сундулуг, төрүмелинден ёзулуг шүлүкчү кижи!” Шак ынчаар Монгуш Идам-Сүрүң бир шагда келир үеде Тываның база бир ат-сураглыг кижилериниң бирээзи апаар салым-чаяанныг өөреникчизин эндевээн, чүрээ-биле өттүр көрүп, аңаа болур-чогуур деткимчени берип чораан-дыр. Башкы кижинниң чалгынныг сөстериниң күжү ындыг.

Буян ЕНДАН.
(Уланчылыг).