Бо үндүрүлгеде Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, «Күш-ажылга шылгарал дээш» болгаш өске-даа медальдарның эдилекчизи, тыва журналистиканың хоочуну, сураглыг солунчу, «Чонар-даш бийир» мөөрейниң каш дакпыр тиилекчизи, «Шынның сылдызы» аттың эдилекчизи, дагдыныкчы башкым – Светлана Балчыр-биле интервьюну номчукчуларга сонуургадыр-дыр мен.
Баштайгы кыс чогаалчы Донгак Барыкаан Тыва Арат Республика үезинде херээженнер комитединиң даргазы, хөй-ниитижи, публицист чораан. Чогаалчының 125 хары-биле Барыкаан аттыг шаңналды ат-сураглыг журналист, Россияның Херээженнер эвилелиниң Хүндүлел бижииниң эдилекчизи, аныяктарның дагдыныкчызы Светлана Балчырга тыва публицистикага киирген үлүг-хуузу дээш тывыскан.
– Светлана Салчаковна, бо чайын Тываның улустуң чогаалчызы Артык Ховалыг «Дээрим – чаглаа, Черим – олбуу – бөдей Өөм» деп тоол чугаалар болгаш шүлүктер номунуң таныштырылгазының үезинде силерге Барыкаан аттыг шаңналды тывыскан болгай. Баштайгы кыс чогаалчының 125 харлаанында ук шаңналды алыры улуг чоргаарал дээрзи чугаажок аа?
– Бо чай аажок изиг болганындан хан базыышкыны улгаткаш, эмнелгеге эмнедип, ниити сагыш-хөөнүм багай турган үемде «Барыкаан аттыг шаңналдың публицистика талазы-биле тиилекчизи» деп шаңнал алгаш, манавааным өөрүшкүден каң кадык ышкаш апарганымны сактып ор мен. Хей-аъдым киискип, чогаадыкчы ажылче улам ханы шымнып кирер күзел-сорулгамны ол оттурган. Ук мөөрейни тургусчурунга, ооң баштайгы киржикчилериниң ажылдарын чырыкче үндүрүп, үнелел бээринге үлүг-хуум киириштирген мен. Республикавыстың херээжен чонунуң чогаалга сонуургалын сайзырадып, күштелдиреринге бо мөөрей канчаар-даа аажок улуг рольду ойнаан. Мөөрейниң эң баштайгы тиилекчилери бөгүн бүгү чонда ады алгаан чогаалчы башкылар Сайлыкмаа Комбу, Мария Күжүгет олар болгай. А бо чылын чогаал талазы-биле тиилелге чогаалчы эмчи Зоя Донгактыы болган. Эптиг арганы ажыглап, Зоя Шөмбүловнага озалдаан-даа бол, байырым чедирип каайн.
«Шынга» кады ажылдап эгелээн эжим Артык бөгүнге чедир мээң ажылдарымны эскерип, номчуп, деткип, үнелеп чорууру дээш сеткилимниң ханызындан өөрүп чор мен.
– Келир чылын «Шын» солун тургустунганындан бээр мугур 100 чылдаанын демдеглээр. Силер өгбе солунга ажылдап кээп туруңарда, арга-дуржулгазы байлак журналистиканың «хааннары» сайгарылгалыг, шүгүмчүлелдиг чүүлдерни, допчулалдарны, рецензияларны… бижип, ажылдап турганын номчукчулар утпаан боор. Силер база өске аныяк иштежилериңер-биле кады хоочуннарның изеп каан оруун уламчылап, амгы үеде солун арыннарында шоолуг көзүлбейн турар жанрларга материалдарны хөйү-биле бижип турган болгай силер.
– Төөгүге артар улуг болуушкун – «Шын» солуннуң 100 хары чоокшулаан. Ол улуг байырлал болуру чугаажок. Ынча үениң дургузунда Тыва чуртувустуң хөгжүлдезинге, тыва чонувустуң ат-алдарының бедииринге өгбе солунувустуң киирип келген үлүг-хуузу үнелеп четтинмес улуг. Араттарның «караан ажыткан» солунувус ышкажыл. «Шынның» келир төөгүлүг юбилейи дээрге ооң чаа тургустунгаш-ла, чүктеп эгелээн аар болгаш хөй чүъгүн сактып, үнелеп, өөрениринге база амгы байдалын сайгарып, келир үеде салым-чолун тодарадып чугаалажырының кончуг таарымчалыг, эптиг чылдагааны-дыр.
Тыва журналистиканың төөгүзүнче аттары алдын үжүктер-биле кирген, алдарлыг солунчулар-биле ажылдаар аас-кежиктиг болган мен. 1970 чылдарның төнчүзү, 1980 чылдарның эгезинде кол редактор Валерий Шаравии, оралакчы редакторлар Күстүгүр Сат, Александр Дембирел олар удуртуп турар үеде ажылдап кирдим. Аныяктардан чүгле Вера Куулар бар болду. Мээң соомда аныяктар Николай Куулар биле Артык Ховалыг немежип келдилер. Хоочун журналистер Таан-оол Хертектиң очерктерин, Алексей Дүгержааның, Топчаа Монгуштуң очулгаларын, Авыр-оол Чигжиттиң шүгүмчүлелдиг, өөредиглиг материалдарын, Мижит-оол Сааяның интервьюларын, Шаңгыр-оол Доржунуң болгаш Даңзы Салчактың чурумалдарын, Кара-Күске Чоодунуң малчын коданнардан репортажтарын, Бопуймаа Дирчинниң, Намчал Ооржактың, Валентина Маады, Сыгыр Тас-оолдуң чүүлдерин улуг сонуургал-биле номчуп, өөренип ап турган бис.
Бодум репортажтар кылырынга сонуургалдыг кижи мен. Сайыттар, ажыл-агый удуртукчулары-биле интервьюларым хөй, ат-сураглыг кижилер дугайында очерктерни үндүргүлээн мен. Кандыг-даа чүүлдү бижип тура, төнчүзүнде бодунуң аңаа хамаарыштыр үнелелин айтып, санал-оналын киирип, түңнел үндүрери чугула дээрзин улуг журналист башкыларывыс негээр турган, ынчалдыр өөредип, чаңчыктырганнар-даа. Солун арнынга аңгы-аңгы жанрларга бижиттинген материалдарны номчукчулар сонуургап номчуур, солуннуң шынары база оон дорт хамааржыр боор чүве.
– «Шынның» улуг школазын эрткен хоочуннар ынчан сайгарылгалыг хуралдар (летучкалар) кайы хире изиг-изиг эртип турганын бо-ла чугаалажы бээр турду. Он ажыг чыл бурунгаар өгбе солунга ажылдап кээп турумда, шынап-ла, летучкаларны неделя санында эрттирер турду, оон кижи дыка хөй өөредиглиг болгаш ажыктыг чүүлдерни илип алыр болгай.
– Эң эгезинде корреспондентилээр хостуг олут чок боорга, «Шынга» машинакчылап кирген мен. Бир катап улуг частырыг эрттирген болган мен. "Социалистиг федерализм" деп парлаар тургаш, далаш-биле "социалистиг феодализм" деп парлап каан болган мен. Солуннуң ол үндүрүлгезиниң редактору К.К. Сат-даа, дежурный литажылдакчы-даа, корректорлар-даа эскербейн эрттирип, солун арнынга частырыглыг кылдыр үндүрүп алган болган. Летучкага ырмазын сый сайгарткан дээр чораан. Машинакчылар летучкага олуржур эвес, мен билбээн-даа мен. Летучка соонда Валерий Севилбааевич үнүп бар чорда, Даңгыт Иргитович тургаш: «Ам редакторувусту баняладыры ол-дур» дидир. Обкомга кол редакторну база, шынап-ла, «хемчээген». Чаа ажылдап кирген машинакчы мени башкыларым кээргээни ол боор, кол буруулуг кижи мен болганымны хамыктың сөөлүнде билип кааш, ыятканымдан ыглап олуржук мен. Машинакчы кижи чүгле дүрген эвес, а частырыг чок парлаар чүве-дир дээрзин думчуумга кертип алганым ол чүве.Ынчангаш амгы шагда компьютерге өрээн чүүлүн катап база чалгааравайн номчааш, частырыг чок деп бүзүрээш, ынчан редакторларже дужаап турар болза, солун арнынга чазыг үнмес дээрзин чагыксаар-дыр мен.
Мен аныяк корреспондент турар үемде «Шын» солун ай санында шыырак журнализин тодараткаш, Хүндүлел самбыразынга чуруун азып каар турган. Ай санында тиилекчини шилип үндүрер, самбырада чуруктар база солуттунуп-ла турар боор чүве. Оон аңгыда, «Кызыл самбыра», «Кара самбыра» бар. Неделя санында эки деп мактаткан азы чидиг айтырыг көдүрген солунчунуң чүүлүн кызыл самбырага азар, гонорарын ийи дакпыр төлеп бээр. Бижиттингени кошкак, эдилгелер хөй, частырыглыг чүүл бижээн солунчунуң ол ажылын кара самбырага азып каар болгаш гонорар төлевес. Ниитизи-биле чугаалаарга, ажылга хамаарылга дыка шыңгыы, негелде-даа шыңгыы турган.
– Дуржулгалыг солунчулар-биле кады сургакчылап, бүгү Тываны эргээн болгай силер, Светлана Салчаковна. Кандыг онзагай, солун таварылгаларны сактыр-дыр силер-дыр?
– Сургакчылаар бөлүкче килдис бүрүзүнден корреспондент кирер, чурук тырттырыкчызы база. Ынчап кээрге чолаачызы-биле катай санывыс беш кижи чеде бээр турган. Ажы-төлдүг, уйнуктарлыг улгады берген херээжен улус ырак-узакче хондур-дүндүр чоруп шыдавас болганындан эр солунчулар үргүлчү ол-бо чоруп каар, мен олут орбас кижи олар-биле деңге чоруп-ла турар мен. Каа-Хем кожууннуң бир совхозунга келгеш, хову бригадазынга хүнзедир ажылдааш, орайга чедир интервью, репортажтар белеткээш, хонар ужурга таварышкан бис. Тракторист, комбайнер аныяк эрлер кежээ ээлчээн эрттирип кааш, интервьюлап хүнзээн аныяк журналист уругну болчагже чалап туруп бээрге, башкыларым хонмайн, чанар деп шиитпирлээш, бөлүүвүс дүн ортузунда Кызылче тутсуп кирип келген. Ынчалдыр мени карактап, камгалап чораанын сактып келгеш, өөрүүр мен.
– Редактор удуртукчулардан кым-биле ажылдаары силерге онзагай солун болган ирги?
– «Шынга» ажыл дилеп кээримге, оралакчы редактор Күстүгүр Күдерекович. «Ажыл чок-тур ийин, аал» дээрге редакциядан шала муңгак үнүп орарымга, шляпалыг, көк плащтыг бир дарга кирип орган, мендилешкеш, эрте берген мен. Кызылдың школаларында бирги улдуң дооступ турда, башкылар четче болбайн канчаар, радио болгаш телевидениеге баарымга, кадрлар килдизиниң даргазы Наталья Тыртык-Кара «Үш пенсионеривисти каш хонук бурунгаар чалап эккеп алдывыс, кызым» дээн. «Тываның аныяктарында» база ажыл чок боорга, катап-ла «Шын» солунга келдим. Бо удаада секретарь угбай (Хойтпак-ооловна) оралакчызынче эвес редакторнуң бодунче киирди, ооң мурнунда кээп чорааш, ол даргага душпаан мен. Карак-шилдиг дарга-биле мендилешкеш, өөм ээзи студент дээрзин, бодум пединститут доосканымны, ажыл тып чадап турумда, күш-ажылчы стажым үстүр дей бергенин тайылбырладым. «Ийи неделя бурунгаар кээп чораан ийик силер бе?» – деп, мени дарга танып каарга, амыраарымны канчаар! Ынчалдыр Валерий Севилбааевич Шаравии мени машинакчы кылдыр «Шынга» хүлээп алган соонда, амыдыралымның чаа, солун арны ажыттынган. Ынчангаш бүгү назынымда редактор-башкымны оруум айтыкчызы деп мөгейип чоруур мен.
Барыын-Хемчик кожуунга («За асбест», «Хемчиктиң сылдызы») чеди чыл ажылдааш, «Шынга» кээримге хостуг олут чок болбайн канчаар. Ынчан аныяавыста «Шынга" кады ажылдап чораан эжим-коллегам – «Эне сөзү» солунну тургускаш, кол редактору апарган Артык Ховалыг менче холун сунуп, деткээн. Харыысалгалыг секретарьлап, редколлегия кежигүнү болуп ажылдап, «Кадын» сеткүүлдүң бут кырынга турарынга үлүг-хуумну киириштирдим. Артык Хөм-Отуковна мени Монгуш Бора-Хөөевич Кенин-Лопсан-биле таныштырып кааны аас-кежик деп бодап чоруур мен, Чылдар өттүр ооң-биле сырый харылзажып, кады ажылдап, удаа-дараа интервьюларывысты чонга бараалгадып, башкымның сөс-домаан, чагыгларын, йөрээлдерин улус-чонга чедирип чорааным делегейниң дириг эртинезинге мөгейиим-дир. Артык Хом-Отуковна коллективин ажылдадып-даа, дыштандырып-даа билир боорга, хүндүлээр бис.
Хүндүлээрим бир аныяк редактор дугайында чугаалавайн баар аргам чок. Инна Дамба-Хуурак 2013 чылда "Шынга" ажылдап келген. Маажым олуруп турган коллективти ол шимчедип, биеэде дег, ай санында бир бөлүк сургакчылаашкындан кээп турда, өскези аъттанып турар кылдыр шимченгир ажылдадып эгелээн. Кыска үеде редакторлаан хиреде дыка хөй чаартылгаларны киирип, төлевилелдерни чогаадып, мөөрейлерни организастап четтигипкен болдур ийин. Ажылдакчыларының мергежилин бедидип, Новосибирскиже сургакчыладып, курстарга өөредир аргазын-даа тып турду. Ылаңгыя аныяктарны аажок деткээнин уруглар ам-даа сактып чугаалажыр. «Шынның сылдызы» мөөрейни чарлаар идеяны база ол идип үндүргеш, боттандырган. Номчукчуларывыс идепкейжизин көргүзүп, мөөрейни деткээниниң ачызында "Шынның сылдызы" атка мээң эжим, коллегам Галина Маспык-оол бир дугаарында төлептиг болган. Ийиги чылында номчукчуларывыс ол атты меңээ тывысканын канчап уттур боор. Ол чорук бисти улам чалгынналдырган. 2015 чылда Галина Дулушовна журналистерниң «Чонар-даш демир-үжүк» мөөрейиниң «Тулган чемпиону» болду. Инна Мамбый-ооловнаның эгелеп кааны «Төрээн чурттуң төөгүп берем» деп төлевилелин бистер боттарывыс уламчылааш, доозуп түңнедивис. Бүдүн чартык чыл ажылдаан-даа болза, аныяк редактор балалбас исти арттырганы өөрүнчүг.
– «Шын» солуннуң келир үеде салым-чолу дээш сагыш човап чоруур хоочуннарывыстың бирээзи болганыңарда, аныяктарга чүнү сүмелексээр-дир силер?
– Журналист кижиниң кулаа дыыжы, караа көскү, идепкейжи, сонуургалы күштүг болур ужурлуг. Амыдыралдың янзы-бүрү болуушкуннарын чырыдып, чонга чедирер дээш чай чок ажылдаар апаар. Сонуургак, улус-чон-биле чугаалажып билир, чугаа-домаа чедингир болур ужурлуг.
Аныяктарга чагыым. Интервью алыры дээрге, айтырыглар салып, байысаары эвес-ле болгай. Шын айтырыгларны тургузуп, солун харыыны алырда, чугаалажып турары теманы эки сайгарган, ол талазы-биле чепсегленген болур херек. Журналист кижи дидим, кандыг-даа эжикти «теп» кирер ужурлуг дээр ышкажыгай. Тыва кыс кижини шаандан топтуг-томаанныг, көскүлеңневес деп өөредип, чаңчыктырып чораан болгаш, мээң бодумга «теп» кирери дыка берге болган. Ынчалза-даа ажылдап турары солунунуң ат-алдары дээш эгениичел, дидим эвес чаңын ажыр идер апаар дээрзин бодум дуржулгамдан билир мен.
– Силерни уран чогаал, уран чүүл мөөрейлериниң жюри кежигүнү кылдыр бо-ла чалай бээрин эскерген мен, жюриге ажылдаары берге бе?
– Огулуг үнелелди берип шыдаар, демдек салгаш, бодунуң ол шиитпирин бүзүредип, бадыткап шыдаар болзуңза, өске кежигүннер-биле билчип билир болзуңза, ында берге чүве чок, харын солун болур чүве. Ыры мөөрейлерин аажок сонуургап, жюри кежигүннери-биле кады ажылдап, түңнелдерин солунга дарый чырыдып келдим. «Хову-Аксы», «Сүмбер-Уула», «Чаатының ыраажызы», «Хемчиивисти алгап ырлаал» дээн ышкаш мөөрейлерни чон аажок сонуургаар, аныяктар хөйү-биле киржир боор чүве. Бөгүн ат-сураа алгаан ыраажылар Борбак-оол Салчак, Омак Ооржак, Роман Ондар, Анжела, Долаана Монгуш угбашкылар, Сайсуу Монгуш, Долума Чымбалак, Айдысмаа Көшкендей, Юнико, Аким Монгуш болгаш өскелер-даа ыры делегейинче оруун мындыг мөөрейлерден эгелээн болгай. Ол мөөрейлерниң чамдыктары читкилей бергени харааданчыг.
Уран номчулга мөөрейлери аныяк-өскенниң тыва чогаалга, төрээн дылга сонуургалын, хүндүткелин улам күштелдирер аргазы-дыр. Кызылдың 5 дугаар гимназиязының тыва дыл болгаш чогаал башкызы, Тываның улустуң башкызы Е.Б. Ондар он ажыг чылдарны өттүр бо талазы-биле чогаадыкчы езу-биле ажылдап, уран номчулга мөөрейлерин эрттирип турарын онзалап демдеглексээр-дир мен. В. Көк-оол аттыг Национал театрга «Ойнаттынмаан рольдар» деп мөөрейни артистер ортузунга организастап эрттирери чаңчылчаан. Дыка солун боор чорду.
– Силер элээн авторларның чырыкче үндүрген номнарының редактору болгай силер, бодуңар ном үндүрер бодап тур силер бе?
– Номун редакторлаан авторларымның аразындан Өвүрден хоочун малчын Галина Туматтың (Катия Века) шүлүктерин болгаш шүлүглелдерин магадап ханмадым. Бурган чаяаган шүлүкчү-дүр деп үнелексээр-дир мен. Баштайгы шүлүктериниң чыындызын Тываның Чогаалчылар эвилелиниң даргазы Сайлыкмаа Комбу редакторлааш, бедик үнелелди бергенин сактып ор мен. Ону "Шынга" парлаан бис. Ийи-үш дугаар номун мен редакторлап үндүрдүм. Өзүлде кайгамчык-тыр. Чоокта чаа Ак-Довурактан "мажалыкчы" Сергей Күжүгеттиң шүлүктер болгаш кыска юмореска, шоодуглар ному чырыкче үндү. Номчукчулар сонуургап номчуур-ла боор.
Ном үндүрерин шагда-ла бодап келген мен. Кенин-Лопсан башкы мынча дээр кижи: «Чеже интервью үндүрдүвүс, көр даан. Ном кылдыр парладып ап көрем. Бичии брошюра-даа болза, меңээ эвес, сеңээ херек чүве-дир ийин». Монгуш Бора-Хөөевичиниң ол чагыын күүседип шыдавааным хомудачыг. Ам «Шын» солунувустуң 100 харлаан юбилейинде башкыларым болгаш амыдыралчы орук айтыкчылары чоок кижилерим, эш-өөрүм дугайында номну парладып үндүрер бодап, белеткеп тур мен.
– Светлана Салчаковна, уйнуктарыңар-биле азыранчып орар болгай силер. Оларны чажындан-на таныыр, билир мен, өзүп-ле кааптырлар аа...
– Үш чыл бурунгаар чаңгыс уруум Красноярск хоорайга чок болган. Үш оолдуг болган кижи. Оларның улуу Саян-Доржу Томск хоорайда студент, ортуну Эртине алды класста, бичиизи Түмен дөрт класста өөренип тур. Чайын огородун ажаар, кыжын от-көзүн одап, ыяжын чарып алыр апарган, дузазы шору-шору.
Тыва журналистиканың хоочунунга материалдар чагыыр, номнарын редакторладып алыр дээн улус ону сураглап тургаш тып алыр. Ол дээрге солунчуга бүзүрелдиң болгаш ооң байлак арга-дуржулгазының бадыткалы-дыр.
Өгбе солунга ажылдап кээп турумда, Светлана Салчаковна мени, арга-дуржулга чок кижини деткип, сүме кадып, баштайгы үнелел болгаш чогаадыкчы чалгын берген башкым. Ол үш уйнуун азырап, өөредип, кижизидип, чай чок олурза-даа, ынак солуну-биле харылзаазын кажан-даа үспес, демир-үжүү соксаал чокка биживишаанын номчукчулар эскерип-ле тур боор. Моон соңгаар-даа солун чүүлдериңерни кезээде манаар бис, хүндүлүг солунчу.
/ Ш. ХОВАЛЫГ.
Авторнуң тырттырган болгаш С. Балчырның архивинден алган чуруктар.