Чай кидин түлүк. Эң кол чүүл огородта-даа, муң-муң гектар шөлдерде-даа янзы-бүрү культураларны ажаап, арттырып алыры чугула. Эрткен чылын чай кааң болганы-биле, мал чеми база өске-даа ниити дүжүт эвээш болган. Картофель, тараа, ногаа аймаа дээш оон-даа өске культураларның өзүлдези хоралакчылардан база хамааржыр. Олар көвүдээрге, кижилерниң кыжын чиир чем курлавыры кызырлыр. Амгы үеде хоралакчыларның ниити байдалы кандыгыл, элбек дүжүт алырда, кандыг хемчеглер чорударыл дээш оон-даа өске айтырыгларга Россияның Көдээ ажыл-агый төвүнүң Тывада салбырының ажылдакчылары үнүштер камгалаар килдистиң начальниги Аржаана Кыргыс биле агроному Чаяна Ооржак харыылааннар.
– Бо хүнде республикада фитосанитарлыг байдал кандыгыл?
– Бо хүнде регионнуң девискээринге Россияның Көдээ ажыл-агый төвү 167, 264 гектар шөлге фитосанитарлыг хыналданы эрттирген. Янзы-бүрү онза айыылдыг хоралакчыларны илередир дээш, 34 624 га черни шинчилээн түңнелинде 19 746 га шөлде хоралакчылар бары илерээн. А үнүштерниң аарыгларын хынаар сорулгалыг 3713 га девискээрге ажылдарны чоруткан, 3078 гектарда өзүмнер аарыгларлыг болган. Оон аңгыда аңгы-аңгы культуралар-биле чергелештир бок үнүштер хөй өзүп турары илереттинген. 7719 га тарыттынган шөлдерде 7572 гектарда оът-сиген бар болган. Шинчилелдер соонда көдээ ишчилерже специалистер дыңнадыгларны дамчыткан.
– Амгы үеде Тывада хоралакчыларның кандыг хевири хөй ирги?
– Эрткен кыш чылыг турган болгаш, шартылааның саны хөй. Шартылаалар янзы-бүрү хевирлерлиг. Республикавыста дөрт адырлыг шергилер, ак дилиндектерлиг шергилер болгаш сибирьниң шергилери көвей. Бо хүнге чедир шартылааларга хамаарышкан байдалды өөренип көөр дээш, 34 624 гектар шөлдерге хыналданы чоруттувус. 19 746 га черге хоралакчыларны илереткен бис. А ооң иштинде 1570 гектарда шергилер эмин эрттир көвей болган. 700 гектары Бии-Хем кожуунда, 720 га Чаа-Хөлде, ол ышкаш 150 га Улуг-Хемде болуп турар.
– Хоралакчылар-биле демисежир хемчеглерни кымнар чорудар ужурлуг?
– Чер ажыглакчызы, чер участогунуң ээзи-даа азы чер участогунуң арендатору-даа болза харыылаар ужурлуг. Ынчангаш кызыл дерин төп тургаш, тарып алган үнүштерин камгалап алыр дизе, баш удур акша-хөреңгини аңгылап, материалдыг курлавырлыг болуру чугула.
– Көдээ бүдүрүкчү дүжүдүн чидирбези-биле, кандыг хемчеглерни кылыр ужурлугул?
– Шартылаалар барык шупту үнүштерни чиир, дүжүтке эң улуг айыылды тургузуп турар онза хоралакчылар-дыр. Ынчангаш тараан культураларын кадагалап алыр дизе, ооң-биле демисежир аргаларны шуптузун ажыглаар болза чогумчалыг. Чижээ, агротехниктиг хемчеглерни чорудары чугула. Күскү үеде хоралакчыларның арттырган чуургалары бар черлерни бүрүнү-биле аңдарар, бок үнүштерни шуптузун узуткаар, чүге дизе хоралакчылар хөй кезии аңаа тыптып, өзүп көвүдээр. Улаштыр өске культураларже шилчиир. Оон аңгыда ук оът-сигенден тарыттынган үнүштерже аарыглар база халдаар. Чуургаларның санын доктаамал хайгаарап турар. Бир эвес оларның саны дүргени-биле өөскүүр болза, ол-ла дораан узуткаар хемчеглерни чорудар болза эки. Бичии чуургалар-биле демисежири белен, а улгадырга байдал нарыыдаар. Хоран күш четпестеп эгелээр. Пестицидтер-биле эмнээр ажылдарны «Россия Федерациязынга 2025 чылда ажыглаарын чөпшээреп каан пестицидтер болгаш агрохимиктиг бүдүмелдерниң даңзызы» ёзугаар чорудар ужурлуг. Эмнээшкиннерни кылып тургаш, ажыглаарының дүрүмнерин болгаш айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин шыңгыы сагыыры чугула. Шартылаалардан үнүштерни узуткаарда, дараазында инсектицидтерни ажыглаарын сүмелеп турар бис: Шарпей, Борей, Брейк.
– Огородчуларга улуг когарал чедирип турар хоралакчыларның хевири кандыгыл?
– Тля деп хоралыг курттар огородчуларга эң улуг когаралды чедирип турар. Хемчээли каш миллиметрден ашпас. Чүгле каш хевирлери 5-тен 7 мм чедир узун болур. Тля үнүштерниң азы кат-чимистиң кырын өттүр тыртып шыдаар тускай буттуг. Чалгын чок болгаш чалгынныг хевирлери бар. Ол эң нептереңгей хоралакчы. Үнүштерниң ажыктыг сугларын шуптузун соруп апаар. Эгезинде курттар үстүнде аныяк кат-чимистерге чурттап, оларның суун соруп, ооң-биле чергелештир хоралыг бүдүмелди бодундан үндүрүп турар болур, ынчангаш үнүштерниң дөгерези өскерлип, саргарып, дораан өлүглени бээр. Ол ышкаш янзы-бүрү аарыгларның тарадыкчылары база бар. Оон аңгыда ол курттуң ылгап үндүрүп турар чигирзиг чүүлү үнүштерже өске хоралакчыларның кичээнгейин угландырар. Тля тыптып келбези-биле, чалдар чанынга чаагай чыттыг чечектерни болгаш укроп, мятаны тарыырын сүмелеп тур бис. Ынчалза-даа ол үнүштер 100 хуу камгалалды берип шыдавас. А чоннуң хөйү-биле сүмелеп турар аргалары чүгле эге чадада дузалыг, тляның саны өөскүүрге, күш четпес. Ындыг байдалда химиктиг эмнер эки: фуфанон, децис, алатар.
Олча ОНДАР чугаалашкан.
Чурукту Россияның Көдээ ажыл-агый төвүнүң Тывада салбырының арнындан алган.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10