Хүндүлүг Каң-оол Тимурович!
Хүндүлүг депутаттар, эштер! Хүндүлүг чаңгыс чер чурттуглар!
Эрткен чылдың кол политиктиг түңнелдеринден республика байдалынга үнелелимни эгелээр-дир мен. Тыва март айда Россияның Президентизиниң соңгулдаларынга хамаарышпас, бот-догуннаан болгаш күштүг Россия дээш чаңгыс болгаш бүзүрелдиг үнүн берген. Владимир Владимирович Путинни деткиир талазы-биле чуртта мурнуку үш регионнуң санынче кирген бис. Ынчангаш Россияның Президентизиниң маңаа ажылчын үнүүшкүнүнүң чылдагааны ол болган дээрзинге бүзүрээр мен.
Ынчан Владимир Владимирович Путин сорук киирген сөстерни чугаалаан:
«Тываларның патриотчу хей-аъды республиканы хөгжүдериниң амдыгаа чедир кол шимчедикчи күжү болбушаан, бистиң чуртувустуң чоргаарланып чорууру күрүневистиң үндезинин тургускан националдар болгаш шажыннар аразының харылзаазынга чугула рольду ойнап турар».
Эрткен чылын Дээди Хуралдың депутаттарының ээлчеглиг соңгулдалары болуп эрткен. Бөгүнде республиканың парламентизи хөй партиялыг– ында дөрт политиктиг партиялар төлээлеттинген. Тускай шериг операциязының беш хоочуну Дээди Хуралдың депутаттары апарган дээрзин өөрүшкү-биле демдеглеп тур мен.
2024 чылда Тыва ССРЭ-ниң составынче Тыва Арат Республиканың эки тура-биле каттыжып киргениниң 80 чылын демдеглеп эрттирген бис. 1944 чылда, дайын чылдарында, Тыва улуг Россияның кезээ апарган. Тыва эки турачыларның дугайында база бистиң чонувустуң фронтуга дузазының дугайында төөгүлүг сактыышкын кол үнелиг чүүлүвүс болган болгаш болуп артар. Төөгүлүг шилилге дээш, үнелеп четпес күш-ажылчы үлүг-хуузу, республикага бурунгаар хөгжүүр арганы бергени дээш, тыва черде аңгы-аңгы чоннарның тайбың болгаш эп-найыралдыг кады чурттааш, чыып алган арга-дуржулгазы, оларның биске арттырып кааны сүлде-сүзүк болгаш материалдыг өнчүзү дээш улуг салгалга, бистиң хоочуннарывыска четтиргенивисти илереттивис.
80 чыл эрткен-даа болза, Ада-чурттуң Улуг дайынының маадырларының эрес-дидим салгалдары болгаш чаңгыс чер чурттуглары тускай шериг операциязындаАда-чуртту камгалаарын уламчылап турар.
Эрткен чыл бистиң 55-ки мото-адыгжы (даг) бригадазының дайынчыларының маадырлыг чоруктары-биле холбашкан онзагай болуушкуннар-биле демдеглеттинген. Россияның Президентизи январьда дайынчыларның маадырлыг болгаш эрес-дидим чоруу дээш бригадага “гвардейжи” деп хүндүлүг атты тыпсыр дугайында Чарлыкка атты салган. Февральдың 18-те тыва гвардейжилер Авдеевканы эжелеп алганынга тураскаадып, Ада-чурттуң Улуг дайынының дайынчыларының тураскаалынга Россияның тугун болгаш республиканың тугун канчаар киискиткенин көрдүвүс. Маадырлыг чоруктары дээш Россияның Маадыры атты үш чаңгыс чер чурттугларывыстың алганы – Тываның чоргааралы апарган.
Бөгүн залда 55-ки бригаданың, Камгалал яамызының өске-даа шериг кезектериниң, Росгвардия кезектериниң шериг албанныглары – тускай шериг операциязының киржикчилери бар. Олар шупту Ада-чурттуң камгалакчылары – бистиң маадырларывыс. Оларга байырдан чедирээлиңер!
Республикада Ада-чурттуң камгалакчыларынга болгаш оларның өг-бүлелеринге социал деткимчени көргүзер талазы-биле комплекстиг хемчеглерни боттандырып, системалыг ажылды чорудуп турар. «Ада-чурт камгалакчылары» фондунуң салбыры тургустунган болгаш идепкейлиг ажылдап турар. Фондуже кирген дилеглерниң 80 ажыг хуузу шиитпирлеттинген. Ажыл-чорудулганың бо адырынга немелде дүүштүрүлге негеттинип турар. “Шупту чүвени фронтуга” республика комиссиязын тургузуп, ону бодум баштаар деп шиитпирни хүлээп алдым. Бистиң ажыл-чорудулгавыс ниити Тиилелге дээш чаңгыс угланыышкынче мөөңнеттинер ужурлуг.
Республика Чазааның Аппарат удуртукчузу Юрий Юрьевич Ананьинге Республика комиссиязының тургузуун организастаарынга база комиссияның ажылының чурумунга хамаарышкан санал-оналдарны чоокку үеде киирерин дагзып тур мен.
Ростов-на-Дону хоорайда танып-тывар төптен ис чок читкен дайынчыларны дилээр ажылды 41 дугаар армияның командылал чериниң дузазы-биле ам-даа уламчылаар бис. Бистиң эксперттеривис мөчээн оолдарны илередип тодарадырынга дузалажыр дээш, аңгы судмедэкспертиза пунктуларынче доктаамал чоруп турар.
Россияның Президентизи туттурган болгаш ис чок читкен шериг албанныгларның уруг-дарыынга ажы-төлдүң амыдырап-чурттаарының кудуку хемчээли хире социал төлевирни ай санында төлээрин доктаатканын сагындыраал. Республикада ол түң 17 муң рубль ажыг. Мөчээн болгаш ис чок читкен дайынчыларның өг-бүлелерин регионалдыг деткимче кылдыр келир одалга сезонундан эгелеп “Социал хөмүр” төлевилелчекиириптерге, өг-бүле бүрүзү 2 тонна одаар хөмүр-дашты болгаш ыяшты халас алыр.
Тускай шериг операциязының шупту киржикчилериниң өг-бүлелеринге деткимче хемчеглери ам-даа уламчылаар болгаш ам-даа немежир. Бо чылын тускай шериг операциязының киржикчилериниң өг-бүлелериниң ажы-төлү уруглар садтарынга турганы дээш төлевиринден хостаар. А чаа өөредилге чылындан эгелеп, 5-тен 11-ги класстарның өөреникчилериниң чемненилгезиниң өртээнге база 1-ден 11-ге чедир өөреникчилерге хөй-ниити транспортунга чоруурунга чаңгыс катап чартык компенсацияны киирер бис.
Республикада өске-даа чиигелделерден аңгыда, 150 аът күштүг бир транспорту дээш ТШО киржикчилерин транспорт үндүрүүнден хостаан хемчег база бар. Ол хемчээлди 250 аът күш чедир күчүлүг транспортка хамаарыштыр өскертилгени белеткээрин Саң-хөө яамызынга дагзып тур мен. Ол чиигелде 2026 чылда күш кирер. Дээди Хуралдың депутаттарындан ол шиитпирни деткиирин диледим.
Мобилизациядан халашканАда-чурт камгалакчыларынче чогуур кичээнгейни угландырары чугула деп санап тур мен: чаартынган «Чедер» курортувусче чиигелделиг путевкаларнытускайлап, ажылга тургустунарынга деткимчени көргүзер бис.
«Маадырларның үези» федералдыг программаны деткип, «Тываның Маадырлары» регионалдыг программаны ажылдадыр бис. Ооң-биле холбаштыр дараазында даалгаларны берип тур мен:
- республиканың Өөредилге яамызы тускай шериг операциязынга киржип чораан, профессионал эртем-билии чок, дайынчы хөделиишкиннер хоочуннары ортумак профессионал өөредилге черлеринге аңгы квота-биле халас өөренирин хандырар;
- Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы «Россияда ажыл» федералдыг программа күүселдези-биле мобилизациядан халашкан ТШО киржикчилериниң боттары-биле ажылды организастаар.
Бо чылын бүгү-ле күрүне программалары-биле ТШО киржикчилерин күш-ажылче хаара тударынче кичээнгейни күштелдирер бис. Чижээ, тускай шериг операциязының хоочуннарынга болгаш киржикчилеринге “Агромотиватор”, “Агростартап” база “Өг-бүле фермазы” дээн ышкаш грантылар-биле агроүлетпүр комплекизинге сайгарлыкчы ажыл-чорудулганы эгелеп алырынга деткимче болур акша-хөреңгини тускайлаар бис.
Бизнестиң социал харыысалгазының дугайында база катап сагындырайн. Дайынчы хөделиишкиннер хоочуннарын ажылга тургузарынга ол кол партнер апаар ужурлуг.
Бо байдалды ажыглап, бистиң дайынчыларывысты деткиир дээш, гуманитарлыг дуза чыылдазынга киржип турар шупту кижилерге өөрүп четтиргеним илередип тур мен. Улусчу фронтунуң, политиктиг партияларның база хөй-ниити шимчээшкиннериниң активчилеринге, а чоннуң деткимчезин организастаарынга үлүг-хуузун киирип чоруур волонтёрларга өөрүп четтириишкинни аңгы илередип тур мен.
Хүндүлүг депутаттар! Амгы дүшкүүрлүг үеде экономиктиг турум чорукту хандырар хемчеглерни ап турар бис. Чамдык көргүзүглерде республикада көскү бурунгаарлаашкын бар. 2024 чылда Айыткалымда салган сорулгалар ниитизи-биле күүсеттинген. Үр хуусаалыг эгелээшкиннер-биле ажыл уламчылавышаан.
Сөөлгү үш чылда ниити регионалдыг продукт 43 хуу өскен. Үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 53, тудуг ажылдары – 25, чуртталга бажыңнарын ажыглалче киирери – 56 хуу улгаткан. Ылаңгыя чуртталга тудуу көскүзү-биле өскен.Чурттакчы чоннуң кижи санынга орулгалары өскен, эрткен чылдың түңнелдери-биле өзүлде 10 хуу ажыг болурун манап турар бис.
Хөй-ниитиниң сагыш-сеткилин шинчилеп көөрге, өртектерниң өзүлдези улусту дүвүредип турар. Бо билдингир теманы доктаамал контрольга алган. Чазактың бүрүн эргелерин ажыглап, 2025 чылда экономиканың инфраструктура секторунда – энергетикада, коммунал ажыл-агыйында, хөмүр-даш өртээнде тарифтерни өйлеп таарыштырар ажылды уламчылаар бис.
2025 чылда коммунал ачы-дузалар төлевиринге хемчээлди инфляцияның чогуур көргүзүүнге дүүштүр 9,5 хуу деңнелдиг индекс-биле өскертип тургускан. Чырык энергиязын дамчыдар ачы-дузага тарифтерни кады өйлээни (регионнар аразынга) тарифти ортумак российжи деңнелге тудар арганы берген.
Кол барааннар болгаш ачы-дузалар хереглелин база негелдезин кичээнгейлиг хайгаарап, өртектерниң үндезин чок өзүлдезин болдурбас херек. Экономиктиг сайзырал болгаш үлетпүр яамызы Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы-биле кады регионда аъш-чем барааннарының өртээн турум тудар талазы-биле хемчеглер планын ажылдап кылырын, ол ышкаш садыг четкилери-биле дугуржулгаларны чарарын дагзып тур мен.
Ол ышкаш бо чылын чаа чуртталга шөлүнүң бир дөрбелчин метрде өртээн кызыгаарлап доктаадыр керээлерни тудугжулар-биле чарарын планнаан бис.
2024 чыл республиканың бот-тускай хөгжүлде программазын боттандырарының сөөлгү чылы болган. Эрткен чылда чуртталга тудуунуң темпизи дүргедээн база тудуг материалдарының бүдүрүлгези көвүдээн.
Чуртталга микрорайоннарын база инженерлиг четкилерни дөзевилээр хемчеглер инвесторларның идепкейин улгаттырарынга идигни берген. Тудуг ажылдарының чылда хемчээли 37 хуу өскен. Тыва ону шапкынчытканы-биле чүгле Сибирьде эвес, а бүдүн чуртта мурнукучерлерниң бирээзин ээлээн.
Чаа чуртталга бажыңнарының тудуун дүргедедиринге байдалдар тургустунган, ол ышкаш ийи муң ажыг өг-бүлелер чылда 2 хуу чиигелделиг ипотека программазын ажыглаан. Россияның Президентизи Кызылга болган хуралга регионалдыг болгаш федералдыг ведомстволар мурнунга чуртталга бажыңнарының тудуунуң темпизин кудуладып болбас деп сорулганы салган. Бөгүн Кызылда дөрт муң ажыг квартиралыгхөй каът 77 бажың тудуу чоруп турар.
Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин деткиири – бот-тускай программаның кол угланыышкыны. Дүктүң баштайгы болбаазырадылга цегин тутканы бо адырның хөгжүлдезинге идигни берген. Дүк хүлээп алыр 20 ажыг пунктуларажыттынган. Дүктү дужааганы дээш субсидияны берип турар.
Программа күүселдези-биле дээрбе бүдүрүлгелерин болгаш амгы үениң ногаа шыгжаар черин ажыткан. Бойдус үнүштерин болбаазырадып, продукция кылыр бүдүрүлге ажылдап турар.
Бот-тускай программа турисчи агымны улгаттырарынга улуг рольду ойнаан. 40 төлевилелди деткээни, Тываның ады-сураа алгаан Чагытай биле Дус-Хөл хөлдерже чырыкты кииргени, инвесторларны болгаш туристерни хаара туткан. Эрткен чайның түңнелдери-биле Тыва аян-чорукчулар санын көвүдеткен талазы-биле чурттуң үш лидерлериниң санынче кирген.
Эрткен чылын чаарттынган "Чедер" курорт дыштаныкчыларга эжиин ажыткан,эмнээшкин ажыл-чорудулгазынга чөпшээрелди алган. Россияда эң улуг «Тубтен Шедруб Линг» сарыг шажын хүрээзи аалчылар бажыңының комплекизин тудар төлевилелди кылып эгелээн. Тываның аалчыларын хаара тудар кол шөлдериниңбирээзи, чылдың-на Наадым байырлалын эрттирер чер «Тос-Булакта» чаагайжыдылга ажылдары эгелээн.
Президентиниң даалгазы-биле, Россия Федерациязының Чазаа эрткен чылдың декабрьда 2030 чылга чедир республиканы хөгжүдериниң чаа бот-тускай программазын бадылаан.
Бо документ – бистиң хүн бүрүде идепкейлиг ажылывыстың эгезинге үндезин апаар. «Оттулбаска хайынмас, олурарга бүтпес» чонувустуң мерген сөстери бар.
Чаа программаны боттандырарының «орук картазын» бадылап алдывыс, ам ооң күүселдезин шыңгыы контрольдаар апаар бис.
Бот-тускай программа инвестицияның кол чепсээ болур. Бо чоокку алды чылда республика федералдыг бюджеттен чыл санында-ла 1 млрд рубльди алыр болза, аңаа немей 20 млрд ажыг рубльдиң инвестицияларын хаара тудар.
Хүндүлүг эштер! 2024 чыл даг-тывыш адырынче улуг инвестиция төлевилелдери кирген бистиң стратегтиг төлевилелдеривисти шимчедиринге кол үе-чада болган. «Эльбрусметалл-Литий» компания алызында улуг кедилиг Тастыгның литий чыдынын шиңгээдип эгелээн.
Россияның Президентизи объектиже онза кичээнгейни салып, «Тыва литийниң курлавырлары-биле бистиң чуртта бирги черде турар. Бо металлды казып тыварын шиитпирлээри, чурттуң технологтуг хамаарышпас чоруун хандырар база импортту солуур программаларывыстың үре-түңнели оон хамааржыр стратегтиг чугула айтырыг болур» – деп, ол демдеглээн.
Ак-Сугнуң чес-порфир мөөң чыдын шиңгээдири база бир кол стратегтиг төлевилел.«Ростех» корпорацияның иштинде компания ону шиңгээдир чөпшээрелди ойнап алган. Бо кол мөөң чыдынның шиңгээдилгези-биле Тываның үлетпүр болгаш социал адыр объектилерин чырык-биле хандырарының комплекстиг планы дорт харылзаалыг.
Комплекстиг план езугаар “Россеть” компания Турандан Ак-Суг чыдынынче бедик вольттуг электри шугумунуң чагыларының 80 ажыг хуузун тургузуп, удазыннарны шөйүп эгелээн. Туранда чаа подстанция туттунган. Чаартылга соонда “Кызылская” подстанцияны ажыглалче киирер.
Ол хемчеглер республикага-даа, бүгү Россияга-даа чугула даг-болбаазырадылга бүдүрүлгезин ажылдадып эгелээринге чогуур байдалдарны тургузар. Ол ышкаш Тожуже төпчүткен электри хандырылгазын киирер. Кызыл агломерациязында чаа үлетпүр бүдүрүлгелеринге болгаш комплекстиг тудугларга немелде күчү-күштүбээр.
Хүндүлүг депутаттар! Тывада «Ростех» улуг корпорация инвесторунуң келгени база кады ажылдажылга дугуржулгазын чарганы Тываның экономиказын база социал адырын хөгжүдеринге чугула, боттуг базым болган. Даг-болбаазырадылга төлевилелдериниң боттандырылгазы чаа салгалдың инженерлерин белеткээр арганы тургузар.
«Ростех» академияның өөредилге шөлдерин, ол ышкаш чурттуң шыырак дээди өөредилге черлериниң аргаларын ажыглап тургаш, корпорация-биле кады кадрларны белеткээринге сырый кады ажылдажылганы организастаарын Тыва Республиканың Өөредилге яамызы биле Тываның күрүне университединге дагзып тур мен.
Сибирьниң хөгжүлде стратегиязында кирген транспорт төлевилелдери-биле ажыл ам-даа уламчылап, Моол болгаш Кыдатче үнер автомобиль транспорт оруун тудар бис.
Роскызыгаар тудуу чыл төнчүзүнге чедир хөй талалыг Хандагайты эрттирилге пунктузунуңэде чаартылгазын доозар. Тываның кызыгаар күчүзүн ажыглаары-биле, эрттирилге пунктузунуң чоогунга каайлы-логистика терминалын тударын көрүп турар бис.
Р-257 «Енисей» федералдыг оруунуң озал-ондактыг, айыылдыг участоктарын эде чаартырынче онза кичээнгейни салыр. Бо чылын регионнар аразының Ак-Довурак– Абаза оруунуң септелгези эгелээр.
Стратегтиг төлевилелдер төвү Енисей Сибирьниң регионнары-биле кады, Моолдуң болгаш Кыдаттың туружун барымдаалап, кызыгаарлар аразының демир-орук тударынга техник-экономиктиг үндезинни белеткээн ажылче бо чылын кирер. Ол Тываның девискээрин таварты эрткеш, Сибирь регионнарын Моолдуң барыын аймактары-биле харылзаштырып, Кыдаттың демир-орук четкизинге үнер.
Кызылдың аэропортунда Россия Федерациязының күрүне кызыгаарын кежер хөй талалыг эрттирилге пунктузу ажыттынган. Кызылдан Улан-Баторже чурттар аразының бир дугаар рейизи-биле чуртувустуң Президентизи Владимир Владимирович Путин ужуп үнген. Ажылдың шак мындыг онзагай эгелээни-биле мактаныптар хире аэропорттар ховар!
Хүндүлүг коллегалар! Тываның стратегиялыг төлевилелдериниң шуптузу бедик технологтуг ажылдарның эгези боорда, келир үеде республиканың хөгжүлдезиниң кол угланыышкыннарын хевирлеп, чоннуң, бир дугаар ээлчегде аныяк салгалдың, күш-ажылчы эгелээшкиннерин боттандырарынга үндезин болуп турар. Бедик технологияларлыг үлетпүр – аныяктарның профессионал быжыгып тургустунарынга, өзүлдезинге, чаа ажылчы олуттар тургузарынга, орулга улгаттырарынга азы түңнеп чугаалаарга, чаңгыс чер чурттугларывыстың амыдырал-чуртталгазының шынарын экижидеринге үндезин болур.
Россияның Президентизиниң Кызыл хоорайга хурал үезинде берген даалгалары республиканың шапкын хөгжүлдезинге идегелдиг үндезин болу бээр.
Владимир Владимирович Тывага чуртталга оран-савага чээли бээринге чылда 2 хуу чиигелделиг байдалды ол хевээр арттырарын деткээн. Эргим чаңгыс чер чурттугларым, чуртталга оран-сава тудуунуң программазы уламчылаар-дыр!
Тыва коммуналдыг инфраструктура сайзырадырынга чурттуң удуртулгазының деткимчезин алган. Шагаан-Арыг биле Ак-Довурак хоорайларга чаа котельнаялартудуун 2025—2030 чылдарда Тыва Республиканың коммуналдыг инфраструктуразын чаартырының комплекстиг планынче киирген. Төлевилел документациязын ажылдап кылыр ажылдар чоруп турар. Бо чылын Шагаан-Арыгга котельная тудуун эгелээри планнаттынган. Ооң соонда Ак-Довуракка котельнаяны солуур ажылды эгелээр бис.
Шагаан-Арыг хоорайның котельнаязынга айыыл-халапты чайладырынга республиканың чурттакчыларының,бүгү техниктиг специалистерниң демниг чоруун, федералдыг ведомстволарның база Россияның регионнарының дузазын база катап чугулалап айтыксап тур мен. Шупту демнежип тургаш, 12 муң кижи чурттакчылыг хоорайга коммуналдыг хай-халапты болдурбайн баар аргалыг болган бис.
Бистиң амыдырал байдалывыска идегелдиг чылыг хандырылгазы канчаар-даа аажок чугула, ынчангаш Одаар чүүл болгаш энергетика яамызынга чылыг хандырылгазының төпчүткен системаларының шуптузунуң бүгү талалыг хыналдазын шынарлыг кылдыр чорударын, кожуун төптериниң бирээзинде чылыг хандырылгазының системаларын төпчүдер талазы-биле шенелде төлевилелди эгелээр дугайында санал-онал киирерин даастым.
Хүндүлүг коллегалар! Эрткен чыл республикада социал инфраструктураны чаартырынга база амыдырал-чуртталганың шынарын экижидериниң Россияның элээн каш национал төлевилелдериниң доозулган чылы болду. 2019 чылдан тура Тывага национал төлевилелдер боттандырарынга 43 млрд ажыг рубльди үндүрүп берген.
Чаа школаларның ажыттынып турарын кичээнгейлиг хайгаарап турарыңар чугаажок, эргим чаңгыс чер чурттугларым. “Өөредилге” төлевилелдиң боттанып эгелээнинден тура, 6 школа туттунган, оларның 4-үн эрткен чылын ажыткан. Балгазын база Сукпак суурларда, Кызылдың Бай-Хаакская кудумчузунда школалар-дыр, ол ышкаш “Вавилин ээтпээ” микрорайонда чаа школага ПрезидентВладимир Владимирович Путин “Чугула чүүлдер дугайында” бирги кичээлди эрттирген.
Чаа өөредилге чылында чеди школа, оларның бирээзи ыраккы Мөңгүн-Тайга кожууннуң Кызыл-Хая суурда чаа школа база ажыттынар.
Ниитизи-биле 11 чаа школа биске чаа үениң негелделери-биле чүмнеттинер, аңаа немелде 8 муң ажыг өөредилге олуттары ажыттынар. 2025 чылда Президентиниң даалгазы-биле “Аныяктар болгаш ажы-төл” база “Өг-бүле” деп чаа национал төлевилелдер езугаар Туранга школа база Кызылга уруглар садының тудуу эгелээр.
Эде чаартылга ажылдары калбарган. Сөөлгү үш чылда республиканың 46 школазының үндезин септелгезин чорудуп, чаа дериг-херекселдер-биле хандырган. Уруглар садтарының үндезин септелгезиниң чаа программазы эгелээн. 2027 чылга чедир өөредилгениң 22 объектизин бүрүнү-биле септээр.
Бо чылын ниитизи-биле национал төлевилелдер, күрүне программалары база регион чергелиг төлевилелдер күүселдези-биле 190 объектини тудары база чаартыры планнаттынган.
Эң-не нарын айтырыгларының бирээзи – чуртталга оран-сава тудар чер девискээрлери. Ылаңгыя республиканың төп кезээнде өртек-үне рыногунда чиижеңнээр чорукка таарзынмазынга хөй-ниитиниң шыңгыы туружу хевирлеттинген.
“Чер дугайында” республиканың конститустуг хоойлузунче киирген эдилгелер хүлээп алдынган, амы-хууда чурттаар оран-сава тудар кылдыр ажыглаар чер девискээрлерин республиканың чурттакчы чонунга чаңгыс удаа бээри көрдүнген. Аңаа Кызыл, Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Чадаана, хоорай чергелиг Каа-Хем суур база Сукпак суурдан өске, республиканың 10 муң кижиден көвүдевес чурттакчы чоннуг бүгү суурлары дүгжүп турар.
Кол негелде – чер девискээриниң хөлезилекчизи 5 чыл дургузунда аңаа бажыңны туткаш, ук бажыңга хамаарыштыр бодунуң эргелерин бүрүткедип алыр ужурлуг.
Чаа хоойлужудулга нормалары көдээ девискээрлерни сайзырадырынга чаа аргаларны ажыдып, специалистерни хаара тудар, республиканың чурттакчы чонунга чурттаар черин шилип алырынга база бажың тудуп алырын планнаарынга харыысалгалыг болурунга дузалаар.
Тус чер администрацияларының удуртукчуларынга девискээриниң чиңгине планын, чер участоктарының ажыглалының, аңаа тудуг кылыр дүрүмүн көрүп тургаш, чурттакчы чонга халас чер бээринге көрдүнген девискээрлерни белеткээрин дагзып тур мен.
Чер болгаш өнчү, Тудуг яамыларынга, тус черниң удуртукчуларынга, специалистеринге чедип, тускай өөредилгени чорудары чугула. Ол ышкаш чонга чер участоктарының үлелгезиниң кол ооргазын бадылаары-биле муниципалдыг комиссия тургузарынга дуза кадарын дагзып тур мен.
Амгы үеге дүүшкен аңгы чуртталга бажыңнарының үлегер-майыктарының эң дээре дээн төлевилелдерин шилиири-биле мөөрей чарлаарын Тудуг яамызынга саналдап тур мен. Республиканың чуттакчыларынга болгаш тудугжуларынга ол төлевилелдер аразындан онза боорда, камналгалыг төлевилелдерни шилип алыр арганы бээр ужурлуг бис.
Тыва Республиканың Энергетика болгаш одалга яамызы тус чер тургузуглары-биле демнежип алгаш, чаа девискээрде туттунган бажыңнарны энергетиктиг инфраструктурага кожарынга хамаарышкан айтырыгларны ам-даа ажылдап кылгаш, тус чер чагыргаларындан кирген чагыглар ёзугаар электри хандырылгазынга хамаарышкан айтырыгларны амгы үеде чоруп турар күрүне программаларынче киириштирерин дагзып тур мен.
ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Олег Николаевич Лукинге бо угланыышкынга хамаарышкан ажылды кончуг дүрген уштап-баштап эгелээрин дагзып тур мен.
Амыдыралдың шынарлыг болурунуң база бир кол айтыкчызы бүзүрелдиг болгаш чедингир электри хандырылгазы. Республика девискээринде “Тываэнерго” идегелдиг электри хандырылгазын харыылаар харыысалганың кол төвү болган системаны тургузуп турар четкилиг организация кылдыр доктааттынган. “Тываэнергоже” ээзи чок электри четкилериниң объектилерин дамчыдып эгелей берген.
Тываның Чазааның мурнады шиитпирлээр айтырыгларының бирээзи– көдээ ажыл-агый комплекстерин сайзырадыры. Оон көдээ суурларны камгалап алыры, суурнуң чурттакчыларының орулгазын бедидери болгаш регионну айыыл чок аъш-чем-биле хандырары хамааржыр.
Эрткен чылын бис технологтуг сайзырал таварыштыр мал чеминиң баазазын болгаш суггаттыг шөлдерни калбартпышаан, көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң үре-түңнелин бедидер сорулганы салган бис.
Регионнуң суггарылга системаларының ажыглалы, техниктиг байдалы болгаш эргижирээнинге хамаарыштыр долу четчелээшкинни чоруткан. Суггаттыг шөлдерниң хемчээлин 1990 чылдарның деңнелинге чедирер сорулганы салган бис. Ол дээрге 40 муң ажыг гектарны катап ажыглалга киирери-дир. Улуг хемчээлдиг суггарылга черлеринге болгаш федералдыг чергениң 7 кол суггарылга системазының төп бугазынга септелгени чорудуп, иштики четкилерин чаартыр. Владимир Путин бо айтырыг талазы-биле база бисти деткээн.
Хүндүлүг коллегалар, мен чоокку 6 чылда агроүлетпүр комплекизин деткиир кол хемчеглерни тодараткан Чарлыкка атты салдым. Мурнады хөгжүдер угланыышкыннарга хой-өшкү өстүрер ажыл-агыйларны сайзырадыры, мал чеми белеткээр болгаш болбаазырадыр бүдүрүлгелерни регионга тургузары. Бо салдынган сорулгаларны боттандырарынга хамаарышкан тодаргай ажыл планын тургускаш, бадылап алырын ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Уран-оол Алдын-оолович Ондарга дагзып тур мен.
Чаа бот-тускай тускай программа-биле 5 улуг инвестиция төлевилелин боттандырары планнаттынган. Ынаар мал ажыл-агыйының семиртилге комплекизиниң тудуу база кирип турар. Шээр болгаш бода малды өстүрүп көвүдедир төлевилелдерни деткиири чугула. “Тыва хой эъди” шынарның ылгавыр демдекти херек кырында бадыткаар ужурлуг бис. Тус черниң бараан бүдүрүкчүлери шак ындыг бараан саарылгазының шынарының демдээн алыр дизе, амгы үениң негелделеринге дүүштүр ажылдаар ужурлуг!
Мал бажын санаарынга ажыктыг «Хорриот» электроннуг системаны ажыглаарынче кичээнгейни угландырып тур мен. Ол системага мал тудуп турар кижи бүрүзү бүрүткедир ужурлуг. Ооң ачызында шынарлыг бараан саарылгазын чорудар рыноктуң долу эргелиг киржикчизи болур аргалыг апаар.
Хүндүлүг депутаттар! Агроүлетпүр комплекизиниң специалистери-биле демнежип алгаш, көдээ ажыл-агый продукциязының рыногунче идепкейлиг үнеринге эки арганы берип турар «Хорриот» системазының дугайында соңгукчуларыңар аразынга тайылбыр ажылын чорударын дилеп тур мен.
Ол ышкаш тус черге ногаа болгаш картофельөстүрериниң хемчээлин улгаттырары чугула. Ол талазы-биле ажылдап турар чер ажыл-агыйлыгларга чогуур деткимчени көргүспүшаан, тарылга шөлдерин калбартыр, белеткеп каан шөлдерни ажыглалче киирер.
Хүндүлүг чаңгыс чер чурттугларым, бистиң чонувус бодунуң продукциязын бүдүрүп үндүрүп, кезээде бодунуң күжүнге даянып чораан. Шак ындыг тура-сорукту амгы аныяк салгалга өөредип, дамчыдар болзувусса эки. Огород тарыыр чаңчылдарны катап база эгидер херек. “Өг-бүлениң шыгжамыры” деп улуг хемчээлдиг акцияны эгелээрин саналдап тур мен. Тус чер бот-башкарылга органнары өг-бүлелерге суггат, чемишчидилге болгаш үрезин-биле хандырылгага дузалаар ужурлуг. Акцияның түңнелдерин чаңчыл ёзугаар дүжүт ажаалдазының күскү байырлалынга үндүрер бис.
Хөй-ниити девискээрлериниң чаагайжыдылгазы болгаш арыг-силии республиканың чурттакчыларынга чугула негелде болуп арткан. 2021 чылдан бээр республикада 100 хөй-ниити девискээрлерин чаагайжыткан.
“Арыг суг” федералдыг төлевилелдиң күүселдези-биле хоорай чергелиг Каа-Хем суурнуң Преображенский микрорайонда суг сордурар черни даштыкы инженер четкизи-биле кады туткан. Ак-Довуракта суг сордурар черни болгаш ооң суг дамчыдар шугумун чаартып турар.
Бо төлевилелдерни 30 чылдар дургузунда бир дугаар боттандырып турар, ол дээрге 40 муң кижини эки шынарлыг суг-биле хандырар республиканың коммунал инфраструктуразынче улуг салыышкын, келир үеде өзүлдениң үндезинин тургускан. Төпчүткен суг хандырылгазындан эки шынарлыг суг-биле хандырар чурттакчы чоннуң хуузу 2027 чылга чедир ийи катап көвүдээр ужурлуг.
Бокту үндүр сөөртүрүнге, хөй-ниити девискээрлерни чаагайжыдарынга хамаарыштыр айтырыглар хөй болуп артпышаан дээрзин чон-биле харылзаа көргүзүп турар. Муниципалдыг эрге-чагырга ынаар кичээнгейни углаарын айтып тур мен.
Амгы үеде боттандырып турар “Арыг хоорай. Арыг суур” регионалдыг төлевилелдиүндезиннии-биле эде көөрү чугула апарган. Амыдырал-хандырылгаларның чаа черлерин ажыдарынче, суг хандырылгазын төпчүдеринче болгаш амгы үениң арыг хөй-ниити девискээрлерин тургузарынче угланган регионнуң чаа төлевилелин төлевилелдер офизи-биле кады ажылдап кылырын Чуртталга-коммунал яамызынга дагзып тур мен.
Найысылалда экологтуг байдалды экижидеринче угланган программаны уламчылаар бис. Кызыл хоорайның агаарын шинчилээр талазы-биле хемчеглерни чоруткан. Агаарны хирлендирерин эвээжедир талазы-биле комплекстиг планны федералдыг деңнелге бадылаарын болгаш федералдыг курлавырны хаара тударын манап турар бис.
Эрткен чайын Кызыл хоорай чылыг энергиязының рыногунуң чаа моделинче шилчээни чаа инвестицияларны хаара тударынга дузалыг болган. Кызылдың ЧЭТ чаа чылыг четкизин болгаш автоматчыткан төпчүткен чылыг пунктузун туткан. Төпчүткен чылыг хандырылгазынга “Сүбедей” спорт комплекизин, хууда чуртталга бажыңнарын, Кызылдың мурнуу микрорайонунда хөй аал чурттаар дөрт бажыңны болгаш сарыг шажынның чаа хүрээзин кошкан.
Президентиниң кадет училищезиниң объектилерин удавас кожар. Найысылалдың агаарын арыглаарынче ол чугула базым-дыр. Мурнувуста ындыг сорулгалар ам-даа хөй. Объектилерниң ээлерин кыдыынга артпайн, социал харыысалгалыг болуп, төпчүткен одалгаже шилчиирин кыйгырдым!
Бокту үндүр сөөртүрү болгаш болбаазырадып чок кылыры эң нарын айтырыгларның бирээзи болуп артпышаан. Бо чылын “Экологтуг чаагай чорук”национал төлевилел күүселдези-биле бок аңгылаар комплекстиң болгаш чаа полигоннуң төлевилел документилериниң экспертизазы доостурун болгаш ооң тудуу эгелээрин дыңнаттым. Республикада бир дугаар боттандырып турарчугула экологтуг ол тудугга российжи экологтуг оператор идепкейлиг киржиринге белен.
Тере-Хөл, Мөңгүн-Тайга болгаш Тожу кожууннарның ыраан барымдаалааш, бок өрттедир амгы үениң дериг-херекселдерин тургузары планнаттынган. Республика Чазааның Даргазының оралакчызы Олег Николаевич Лукинге сонуургалдыг ведомстволар, муниципалдыг органнар болгаш инвесторлар-биле кады ол төлевилелди боттандырарының аргаларын тодарадырын даастым.
Хүндүлүг депутаттар! Экономиканың өзүлдези бюджетке чаа орулгаларны берип, социал адырны сайзырадырынга чаа аргаларны тургускан. Ооң-биле чергелештир саң-хөө чурумун сагыыры, бюджет акша-хөреңгизин ап турарларның харыысалгалыг болурун чедип алыры чугула. Бюджет акша-хөреңгизин ажыглап турарынга контрольду күштелдирерин республиканың Саналга палатазынга дагзып тур мен.
Аңгы-аңгы угланыышкыннарлыг кем-херек үүлгедиглери-биле демиселде хоойлу-дүрүм камгалалының органнары-биле кады ажылдажылгага болгаш дуза көргүзеринге кезээде шыңгыы хамаарылгалыг бис. Ол эки түңнелдерин берип турар.
2021 чылдан бээр бүрүткеттинген кем-херек үүлгедиглериниң саны 37 хууга, дээрбечи халдаашкыннар – 68, өлүрүүшкүннер – 42, катап үүлгеткен кем-херектер – 27, “эзирик” кем-херектер – 25, назы четпээннерниң кем-херектер үүлгедии 20 хууга эвээжээн. Чеже кижилерниң амы-тынын база салым-чолун камгалап алганы, ол сан-чурагайларның артында.
Корум-чурум камгалаар адырының удуртукчуларынга четтиргеним илереттим. Ведомстволар аразында кады ажылдажылга болгаш идепкейлиг профилактика ажылдары корум-чурум үрээшкиннерин эвээжедиринге идиг болган.
“Элээр суур” төлевилелдиң дээштиин демдеглеп, ону делгемчидип, “Айыыл чок девискээр” деп чаа хевирге эгелээрин чарлап тур мен. Кожууннар болгаш хоорай округтарының аразынга уламчылаарын чарладым. Төлевилелдиң сорулгазы– кем-херектер үүлгедиин болгаш арагалаар чорукту эвээжедири. Эки түңнелдерни чедип алганмуниципалдыг тургузугларны акша шаңналдары-биле демдеглээр.
Оруктарга автотранспорт шимчээшкининиң айыылдыы дүвүренчиг болуп артпышаан. Бо чылда чеди озал-ондактың бирээзи-ле эзирик чолаачыларның буруузу-биле болган.
Ындыг чүүлдерни болдурбас сорулга-биле оруктарга шимчээшкин чурумун үрээн таварылгаларны мобильдиг харылзаа дамчыштыр иштики херектер органнарынга хамаатылар дыңнадыр, ол дээш чогуур шаңналды ап болур “Улусчу инспектор” информация системазын ажылдап кылырын дагзып тур мен.
Кадат чок малдыңорук озал-ондаанга киржилгезин болдурбас сорулга-биле чаа техниктиг аргаларны ажыглаары негеттинип турар. Ынчангаш мал-маганның уржуундан удаа-дараа болуп турар орук озал-ондаан чавырылдырары-биле «Электроннуг кадарчы» деп чаа төлевилелди ажылдап кылгаш, деткиир даалганы республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы Айдыс Валерьевич Сынаага берип тур мен.
Хүндүлүг, коллегалар! 2024 чылды Россияга Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан чылда 1000 ажыг янзы-бүрү хемчеглер эрткен. Янзы-бүрү өг-бүле мөөрейлеринге тиилээн өг-бүлелерни шаңнап-мактаан. Дамчаа-Моңгуштарның өг-бүлези Тываны төлептии-биле Россияга төлээлээш, «Аныяк өг-бүле» деп номинацияга 11 муң ажыг киржикчиниң аразындан шылгараан. 10 ажы-төлдү кижизидип чоруур бо бүле Тываның аныяк өг-бүлелеринге күш-ажылчы үлегер-чижек болуп чоруур.
«Россияның Маадыр иези» деп бедик атка 12 ажы-төлдү өстүрүп, кижизидип чоруур чаңгыс чер чурттуувус Айнааш Ондар төлептиг болган. Ооң өөнүң ээзи болгаш оолдарының бирээзи ТШО-нуң киржикчилери. Бөгүн Дамчаа-Моңгуш болгаш Айнааш Ондарның өг-бүлелери бо залда хуралда киржип чедип келген. Оларга байырдан чедирээлиңер!
Чаңгыс чер чурттугларынга үлегер-чижек болуп чоруур өг-бүлелерге деткимчени көргүзээли. РФ-тиң Президентизиниң Чарлыы-биле «Маадыр ие» деп бедик атка төлептиг болган авага 500 муң рубль шаңналды чаңгыс удаа тыпсырын, Бүгү-российжи «Чылдың өг-бүлези» деп конкурстуң тиилекчизи болган өг-бүлеге 100 муң рубльди чаңгыс удаа тыпсырын саналдап тур мен. Чаа үнген чылда ук төлевирлер күш кире бээр. Дамчаа-Моңгуштарның болгаш Айнааш Ондар оларның өг-бүлези шак ол акша шаңналдарын бир-ле дугаар алыры чөптүг боор.
Өг-бүле туткаш, 50 чыл кады чурттааш, ажы-төлүн төлептиг кижилер кылдыр кижизиткен өг-бүлелерге «Өг-бүлениң үнезин кадагалааны дээш» деп республика чергелиг медальды болгаш аңаа немей 50 муң рубль шаңналды тыпсырын бо чылын эгелээр бис. Оон ыңай «Ынакшыл болгаш шынчы чоруу дээш» деп хөй-ниити медалынга акша шаңналын немей бээр.
Аныяк аваларны деткип, дун төлүн божаан авага белек бээр хемчегни эгелээрин саналдап тур мен. Чугула херек чүүлдерден тургустунган белекти аныяк авага белекке бээр.
Хүндүлүг, коллегалар! Билигниң шынарын бедидери, өөрениринге эптиг байдалдарны тургузары, ажы-төлдүң кижизидилгези дээн ышкаш чугула айтырыгларны шиитпирлээри-биле эрткен чылын чаңгыс эвес удаа башкылар-биле ужурашкан бис.
Чаа школаларны идепкейлии-биле ажыглаарын планнап турар бис. «Мөңгүн» микрорайонунга математика болгаш бойдус эртемнерин хандыр өөредир инженер-техниктиг угланыышкынныг школаажыттынар. Ол школа өөредилге черлериниң четкизи болгаш чаңгыс аай өөредилге илчирбезиниң: школа – ортумак тускай өөредилге чери – дээди өөредилге чериниң эге ужуу болу бээр ужурлуг.
Билигни ханыладыры-биле шынарлыг системаны ажылдап кылыры чугула. Эртем болгаш инновация ажыл-чорудулгазын хөгжүдер талазы-биле чаа күрүне программазын бадыладывыс. Ук төлевилелди боттандырары-биле даянып болгу дег школаларны тодарадыр, тускай инженерлиг класстарны болгаш регионалдыг чаа шөлчүгештерни тургузар база «Эртем – уругларга» деп төлевилелди ажылдадыр.
Эрткен чылын салым-чаяанныг болгаш талантылыг уруглар-биле кичээлдер эрттирер «Сылдысчыгаш» немелде өөредилге төвү ажыттынган. Республика төвүн деткип, кожууннар төптеринге математиктиг немелде өөредилге төптерин ажыдарын саналдап тур мен.
Төөгү башкылары биле эртемденнер школаларга ажыглаар «Тываның төөгүзү» деп өөредилге номун ажылдап кылган. Сентябрьдан ол өөредилге номун шупту школаларга ажыглап эгелээр.
Тыва дылды кадагалап арттырар база сайзырадыр болгаш чурагайжыдар ажылды ам-даа уламчылаар бис. Тыва дылды Яндекс очулдурукчуже киирер ажылдар кидин түлүк чоруп турар. Оон ыңай тыва дылда бижиттинген сөзүглелди аудиофайлче шилчидиптер аргаларны база чогаадып кылып турар. Тыва дылды интернет четкизинче калбаа-биле киириптер. Тыва дылды чурагайжыдарынга хамаарышкан тускай, солун капсырылгалар кылырынга грантылар шилилгезин чарлаар бис.
Математика, физика болгаш информатика эртемнеринде билигниң шынарының экижээнин 2024 чылдың чаңгыс аай күрүне шылгалдаларының түңнелдери бадыткаан дээрзин медээлээри өөрүнчүг-дүр. Ажылды суларатпайн, өске эртемнерже кичээнгейни углаар херек. «Мээң башкым» депрегионалдыг төлевилелге, өөреникчилери чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын 100 баллга дужааган, эки үре-түңнелдерлиг болган башкыларга шаңнал тыпсыр хемчегни немээрин саналдап тур мен. Оон ыңай чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын 80-ден өрү баллга дужааган доозукчуларны республикада билдингир бүдүрүлге черлериниң болгаш деткикчилерниң киржилгези-биле деткиирин саналдадым.
Хүндүлүг эштер! База бир стратегтиг сорулгаларның бирээзи – нацияның кадыкшылын быжыглаары. Эрткен чылын Тывага чарлаттынган Кадыкшыл чылында бис көдээ суурларда эмнелге инфраструктуразының чаартылгазы болгаш кадык камгалалының улуг объектилер тудуглары-биле идепкейлиг ажылдаан бис.
Амгы үеде Республиканың уруглар эмнелгези туттунуп турар, Республиканың онкология диспансериниң оран-савазының тудуунуң акшаландырыышкыны тодараттынган. Чурттуң Президентизиниң даалгазы-биле Республиканың туберкулёзка удур эмнелгезиниң тудуунуң талазы-биле база ажылдап турар бис.
Республиканың Кадык камгалал яамызы республиканың девискээринге чедимчелиг бедик технологиялыг медицина ачы-дузазының хевирлерин калбартыр талазы-биле системалыг ажылды чорудуп турар. Чурттуң кол медицина төптеринден шыырак специалистерни чалап, амгы үениң эмнээшкин аргаларын ажыглап турар бис.
Эрткен чылын хамаатыларның боттарының кадыкшылының байдалынче болгаш кадык амыдыралче кичээнгейин угландырар сорулганы салдывыс. Улуг хемчээлдиг программа боттанган, кадыкшылды кадагалаар болгаш Тываның санаторий, курорттарының деңнелин хөгжүдер айтырыглар талазы-биле эртем-практиктиг конференцияларны эрттирген. Күш-ажылчы коллективтерге кадыкшыл программаларын нептереткен. Ажылдың бо хевирлери эки чаңчылдар апаарынга идегээр мен.
Барык чүс муң кижини хаара туткан диспансеризациялар болгаш профилактиктиг хемчеглерже кол кичээнгейни угландырган. Диспансеризацияжеажылдакчыларын хөйү-биле хаара туткан ажылчын коллективтерниң удуртукчуларын шаңнаарын саналдап тур мен.
Бо угланыышкын-биле шимчеп чоруур бүгү-ле диагностиктиг курлавырларны ажыглавышаан, кожууннарже эмчи бригадаларының үнүүшкүннерин күштелдирип тургаш, идепкейжи шимчээшкиннерни эгелээри чугула. Амгы үеде ажылдап турар “Кадыкшыл маршруду” деп төлевилел “Кадык амыдыралче орук” деп хевирже эде кылдынган. Ажы-төлдүң шинчилгелерин чорудары-биле “Уругнуң кадыкшылче оруу” деп маршрутту аңгылаан.
Кадык камгалал адырында “Буянныг чүрек” деп мөөрейни түңнеп, Тыва Республиканың күрүне шаңналының лауреаттарын тодараткан. Бөгүн мында ол эмчилеривис киржип турар. Оларга байыр чедирип, буянныг ажыл-ижи дээш өөрүп четтиргенивисти илередип каалыңар!
Россияның Президентизиниң бо чылда шиитпири-биле салган “Узун болгаш идепкейлиг чуртталга” деп чаа национал төлевилелдиң боттанылгазынга күжүвүстү каттыштырбышаан, чедиишкинниг киржип болур бис.
Социал хандырылганы болгаш эмчи үделгезин киирбишаан, өг-бүлелер-биле ажылды бүрүнү-биле хаара тудуптар “Кадык болгаш чедимчелиг өг-бүле” деп чаа ниити төлевилелди тургузары чугула деп санап тур мен. Кыска хуусаа дургузунда бо ажылды организастаарын Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Денек-оолович Сарыгларга даастым.
Социал өскүс чорук дугайында чугаалаары амыр эвес, ынчалза-даа ол нарын айтырыгже көрүнмейн баар аргавыс чок. Муниципалдыг тургузугларда чедимче чок өг-бүлелер-биле ажылдап турар ведомстволар аразының бөлүктерин тургузары чугула. Бо ажылга өөредилге, социал хөгжүлде, кадык камгалалы, спорт дээш ук айтырыгны харыылап турар бүгү-ле социал яамылар харыысалгалыг болур ужурлуг. Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы башкарыкчы рольду бодунга алыр ужурлуг. Социал өскүс чорукту чок кылырынга хөй-ниити организациялары база киржир ужурлуг, оларга грант деткимчезин көргүзери эргежок чугула.
Кадык амыдырал,ылаңгыя шимченгир болуру, узун назынның магадылалы. Спорт-биле өңнүктежиринге эптиг байдалды база аңаа тааржыр инфраструктураны тургузар ужурлуг бис. Бо чылын хоорай чергелиг Каа-Хем суурда спорт-культура төвүнүң тудуундоозарын планнадывыс. Бүгү-российжи болгаш делегей чергелиг маргылдааларны эрттирип тургаш, төптү үре-түңнелдиг ажыглаарынче бүгү күжениишкинни салыр апаар. Оон ыңай СКТ-ниң баазазынга тускай шериг операциязының киржикчилерингеадаптивтиг спорт хевирлеринге хандыкшыыр арганы бээр.
Хүндүлүг эштер! Чаа спорт-культура төвү Улуг Тиилелгениң 80 чылынга болгаш Ада-чурт камгалакчыларының чылынга тураскааткан “Тиилелге” деп делгем болгаш ханы уткалыг аттыг болур ужурлуг.
Культура адырынгачугула сорулгаларны шиитпирлээри көрдүнген. “Көдээ черниң культура ажылдакчызы” деп федералдыг программаның боттандырылгазы эгелээн. Республиканың Культура яамызынга программаның киржикчилерин деткиир комплекстиг хемчеглерни болгаш тус черниң чагыргалары-биле кады оларга эптиг байдалды тургузары чугула.
Эргим чаңгыс чер чурттугларым! Май 9-та Улуг Тиилелгениң 80 чыл оюн байырлап демдеглээр үе чоокшулаан. Бо үеде аравыста бар Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилерин деткиири болгаш эрес-дидими-биле амы-тынындан чарылган маадырларывыстың ат-алдарын мөңгежидери– бистиң хүлээлгевис.
Юбилейлиг чылда Ада-чурт дайынының киржикчилеринге болгаш инвалидтеринге, ол ышкаш оларга деңнээн өске-даа кижилерге 50 муң рубль түңнүг чаңгыс удаа төлевирнибээр шиитпирни үндүрдүм. Муниципалдыг деңнелге база деткимче хемчеглерин ажылдап кылыры чугула.
Улуг тиилелгениң чылынга тураскааткан бир кол хемчег – Ада-чурт дайынының маадырлары,Ленинградка тулчуушкуннуң тергиин дайынчылары– Шумов акышкыларының чырык адынга тураскаал ажыдыышкыны болур. Тоолчаан маадырлыг чорук кылган акышкыларга – Тывавыстың орус оолдарынга юбилейлиг чылда тураскаалды тургузар дээш, бүгү күчү-күжүвүстү мөөңнээр бис!
Тываның эрес-дидим болгаш шылгараңгай дайынчылары – шаг-төөгүден бээр бистиң чоргааралывыс. Бөгүн бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс тускай шериг операциязында Төрээн чуртувус дээш мурнуку одуругларда дайылдажып турар. Чаныш-сыныш чок камгалакчыларывыс Тиилелгелиг чанып келирин манап турар бис.
Бо төөгүлүг мугур чылда, сентябрь 1-де, Ада-чурт камгалакчыларынга – Төрээн чурту дээш амы-тынын хайыралавайн бажын салган тускай шериг операциязының киржикчилеринге база бир тураскаалды тургузар бис. Дайынчыларывыстың чырык адын мөңгежидери база төөгүнү салгалдарга кадагалап арттырарынга үлүүвүстү киирери – бистиң хүлээлгевис.
Президент бо чылды Ада-чурт камгалакчызының чылы кылдыр чарлаан, ол дээрге ийи аңгы салгалдарны, 1945 чылда тиилекчилер биле бо хүнде төрээн чуртун камгалап турар маадырларывысты каттыштырып турар хемчег.
Россияның Президентизиниң шиитпиринге каттышпышаан, 2025 чылды Тывага база “Ада-чурт камгалакчызының чылы” кылдыр чарлап тур мен.
Хүндүлүг депутаттар! Владимир Владимирович Путин январь 9-та Россия Чазааның кежигүннери-биле эрттирген хуралынга салдынган сорулгаларны күүседирин дааскан. Бистиң шупту ажыл-чорудулгавыс үре-түңнелдиг болур ужурлуг, республиканың чурттакчылары аңаа үнелелди бээр. Ол сорулгаларны күүседири эрге-чагырганың шупту адырларындан шынарлыг болгаш үре-түңнелдиг кады ажылдажылганы негеп турар.
Бис соӊгукчуларныӊ негелделеринге, республиканыӊ стратегтиг болгаш хѳгжүлделиг айтырыгларынга хамаарыштыр Тываныӊ Дээди Хуралы-биле кады ажылды чоруда бердивис. Дээди Хурал-биле кады ажылдажылга чоокта чаа чарган дугуржулгаёзугаар ажыл чоруттунар.
Федералдыг удуртулга черлери– Россия Федерациязыныӊ яамылары болгаш ведомстволары, республикада ажылдап турар федералдыг албан черлери бисти деткиир дээрзинге бүзүрээр мен.
Эрткен чылын чаартылганы болгаш эде тургустунуушкунну шыӊгыызы-биле эрткен тус чер эрге-чагырга органнарының мурнунда улуг сорулгалар бар. Республиканыӊ хѳй-ниити организациялары, эки турачылар болгаш чогаадыкчы аныяктар эвилелдери-биле үре-түӊнелдиг кады ажылдажылга үргүлчүлээр.
Хүндүлүг коллегалар, түӊнелинде силерниӊ кичээнгейиӊерге чугаалаксаар чүүлүм болза!
Кылган ажылдарывыс көвей. Үре-түңнелдиг болгаш шынарлыг ажылдап билир-дир бис.Ынчалза-даа амгы үе болгаш мурнувуста тургустунган айтырыглар, хүн бүрүде албан-хүлээлгелеривис-биле кызыгаарланмайн, оон-даа хөйнү кылырын бистен негеп турар. Бистиң чугула хүлээлгевисти утпазы чугула – Тываның болгаш Улуг Россияның чонунга бараан болуру!
Улуу-биле четтирдим!
“Шын” №3 2025 чылдың январь 30