РФ-тиң Президентизи В.В. Путинниң 2024 чылдың сентябь 2-де үнген айтыышкыны-биле ТР-ниң Национал музейи уран чүүл болгаш культура талазында национал төлевилелге киришкен түңнелинде, тиилеп алган. “Тыва чонар-даштың үндезилекчилери” деп альбом-каталогту үндүрери-биле 1 сая рубльди музейге үндүрүп берген. Ол 2024 чылдың төнчүзүнде чырыкче үнер ужурлуг.
Ук төлевилелге Национал музейниң уран чүүл болгаш культура ажылдакчылары РФ-тиң алдарлыг ажылдакчызы Александр Хертек, методистер Жанна Хүлер, Долаана Бүрбүжеп, музейниң “Алдын-Дошка” салбырының специализи Яна Нан-Хоо, ТГШИ-ниң ажылдакчызы Айлаана Чап олар киришкен.
Альбом-каталогтуң кол сорулгазы Тывада даш чонар уран чүүлдүң баштайгы 12 үндезилекчилериниң ажылдарын төөгүге мөңгежидери. Оларга Монгуш Хола-Салович Черзи (1900–1969), Норбу Чашпааевич Салчак (1901–1968), Чанзан Сүрүнович Салчак (1910–1967), Монгалбии Чамыяңович Хертек (1910–1974), Мижит-Доржу Сегбеевич Хертек (1915–1973), Хертек Коштайович Тойбухаа (1917–1981), Байыр Сарыгович Байынды (1920–1980), Раиса Ажиевна Аракчаа (1925–1990), Когел Мижитеевич Саая (1931–2021), Бригад Санчыевич Дупчур (1932–2007), Дондук Хертекович Дойбухаа (1945–2024) болгаш Елизавета Байыровна Байынды (1951) хамааржыр.
Төлевилелди 2023 чылда ажылдап эгелээн. Бо чылын альбом-каталогту белеткээриниң эң-не кол чадалары доозулган. Профессионал фотограф Арсен Чымба сентябрь айның эгезинде музейниң шыгжамырындан 12 даш чонукчузунуң барык 180 ажыг скульптурлуг ажылдарын шилээш, белеткээн. Оон аңгыда, Национал музейниң методизи Долаана Бүрбүжеп Кызыл-Даг сумузунга чурттап чораан үш даш-чонукчузунуң допчу-намдарын ылавылап, шынзыдып билип алыр сорулгалыг Тываның бир онзагай булуңу Бай-Тайгага чорааш, оларның төрелдеринге ужуражып, хөй билдинмес айтырыгларга харыыны тыпкан. Оларның аразында Норбу Салчактың уйнуу база кенни-биле ужурашкаш, олардан солун медээлерни алган.
Чанзан Салчактың чээни Манзыыла Салчакович Содунам база хеймер оглу Валерий Чанзанович Салчак Кызыл хоорайга музейге келгеш, ачазының база даайының допчу-намдарын долу кылдыр тургусчуп берген. Хөнделең чурттуг даш чонукчузу Монгалбии Хертектиң допчу-намдарын уйнуу Карим Караайевич Монгулбии тургузарынга улуг үүлезин киирген.
Октябрь айда номче кирер 12 ус-шеверниң допчу-намдарын долузу-биле бижип дооскан. Ажылдың эң-не кол болгаш нарын кезээ – альбом-каталогтуң даштыкы хевирин каастап кылыр ажыл адакталган.
“Тыва чонар-даш уран чүүлүнүң үндезилекчилери” деп альбом-каталог тыва культураның ук төөгүзүнге, эл чонунга, эртем-шинчилел ажылынга улуг ужур-уткалыг болур. Ооң мурнунда олар ниитилелге чырыттынмаан, төөгүге “ак арыннар” болуп чораан. Тывага даш чонар мергежилдиң тургустунган эге базымнарын бо үнер каталог-номда чырыдып көргүскен. Делгелгелерге көргүспейн, музейниң шыгжамырынга үр үеде кадагалаттынып чыткан кайгамчык ажылдар-биле чон таныжып алыр аргалыг болур.
Төлевилелди боттандырып турар Национал музейниң ажылдакчылары альбом-каталогту чырыкче үндүреринге улуг дузазын чедирген медээлекчилер Салбак Мижит-Доржуга, Елизавета Байындыга, Валерий Салчак, Манзыыла Содунамга, Карим Монгулбииге, Аяна Хирлиг-оолга, Чечек Норбуга, Галина Бүрбүжепке база Владимир Черзиге өөрүп четтиргенин илереттивис. Методиктиг улуг дузаны кылган Алексей Кагай-оолга, Василий Балчый-оолга база черге чедир мөгейдивис.
Раджу ПИЛЬЖУМ, Национал музейниң экскурсоводу.
Жанна ХҮЛЕР, уран чүүл болгаш культура килдизиниң удуртукчузу.
“Шын” №91 2024 чылдың ноябрь 27
