Октябрь 9, 10 хүннеринде Кызылдың Аныяктар өргээзинге II республика чергелиг «Аян-чорук» туризм шуулганы болуп эрткен. Аңаа регионнуң туризм талазы-биле угланыышкынныг ажылды чорудуп турар бүгү операторлар, хууда сайгарлыкчылар, экскурсия баштакчылары болгаш өскелер-даа чыглып, 2025 чылда республикага турисчи сезоннуң канчаар эрткенин түңнеп, моон-даа соңгаар Тывага туризмниң шупту хевирлерин сайзырадып болур курлавырлар барын чугаалашкан.
Туризм – кайы-даа чурттуң экономиказында база бир кол черни ээлеп турар чугула адыр. Өскээртен аян-чорукчулардан аңгыда, чурт иштиниң туристериниң республика девискээринде онза чараш черлерже дыштаныр сонуургалы чылдан чылче улгадып турар. Бирээде, төрээн черинге ынакшыл, аңаа хумагалыг чорук, ийиде, чурт иштиниң туризмин сайзырадырынга улуг идиг. Ол ышкаш ниити Россияда иштики туризмни сайзырадыры-биле аян-чорукчуларны хаара тудар ажылды улам калбартыр сорулгаларның боттанылгазының эгези кылдыр база санап болур.
Болган шуулганга ТР-ниң Туризм талазы-биле күрүне комитединиң удуртукчузу Алексей Сиорпастың дыңнатканы-биле алырга, 2025 чылдың январьдан августка чедир республика девискээринге 47086 аян-чорукчу келген. Ол сан эрткен чылга деңнээрге, 35 хуу эвээш-даа болза, 2023 чылдың көргүзүглеринге бодаарга, 68 хуу хөй болуп турар. Дараазында турисчи сезонда байдал турум болурунуң магадылалын боттандырып эгелеп турар чаа төлевилелдерниң үре-түңнелинден хамааржыр. Аңаа үе херек.
Тывада бөлүк кижилер чурттаар 105 оран-сава бар. Бо чылын 200 ажыг кижи түр када чурттап болур 45 өрээлдиг 7 чаа объектини ажыглалче киирген. Дараазында чылда мурнады шиитпирлээр айтырыгларга – туристерге эптиг байдалдарны тургузары, хандырылганың шынарын улам бедидери, турисчи маршруттар, кокпалар, турлар, экскурсияларның хевирлерин хөй янзы тургузары хамааржыр. Ол ышкаш турисчи продукцияның хевирлерин көвүдедири болгаш гидтерге тускай шылгалдаларны эрттирерин чугула деп көрүп турар.
2023 чылга деңнээрге, бөлүк улус чурттадып киирер оран-сава 12,9 хуу өскен болза, 2024 чылда ындыг оран-саваларга 68562 аян-чорукчуну чурттадыр аргалыг болуп, 13,9 хуу өзүлдени тургускан. 2025 чылдың январьдан августка чедир 27137 аян-чорукчу бөлүк улус чурттадыр оран-саваның ажыын көрген. Бо чылын туристерни чурттадыр өрээлдерни немээр талазы-биле күжениишкинниг ажылды уламчылаарын ук адырның удуртулгазы планнап турар.
Тыва – чайгаар бүткен бойдузу-биле, национал чаңчылдары болгаш культурлуг солун болуушкуннары-биле өске регионнардан ылгалдыг. Экологтуг, эмнээшкинниг болгаш ыдыктыг черлерге туристер барыксаар. Ылаңгыя шажын-чүдүлгеге, хамнаашкынга хамаарышкан программалыг турлар сөөлгү үеде хөйнүң сонуургалын оттуруп турар. Ылаңгыя келир чылын Тывага сарыг шажынның шуулганын сонуургап, аңгы-аңгы чурттардан хөй чалаттырган аалчылар болгаш туристерниң кээри манаттынып турар үеде шыңгыы белеткел бистен негеттинер. Тывавыстың онза чараш черлеринче оларны чедирип, бүгү талалыг бедик деңнелди көргүзери кижи бүрүзүнден негеттинер дээрзин Алексей Сиорпас шуулганга чугаалаан.
Бо чылдың төнчүзүнге чедир беш объектини ажыглалче киирери көрдүнген: Бии-Хем биле Кызыл кожууннарның девискээринге дөрт дыштанылга баазазы болгаш орук кыдыының аалчылар бажыңы. Бо база туризмни хөгжүдеринче көскү базым дээрзин айтыры чугула.
Шуулганга база бир чугаалашкан чугула айтырыгларның бирээзи – Тываже келиксээн аян-чорукчуларга чурагайлыг үделге четпейн турар. Шак ол айтырыгга хамаарыштыр шуулганның база бир илеткелчизи Айдаш Саая туристерге дээш аңгы белеткээн платформаны таныштырган. Ооң тайылбыры-биле алырга, интерактивтиг чурагайлыг платформаны тургузуп тура, Тывага келген аян-чорукчу кайда онза чараш черлер, төөгүлүг тураскаалдар барын, ынаар кандыг арга-биле чедип болурун болгаш культурлуг программаларже билеттерни садып алыр арганы, кандыг рестораннарда кандыг кухня барындан эгелээш, мобильдиг капсырылгада киирген виртуалдыг турлар, аудиогидтерни ажыглап болурун ол платформада киирген. Ол база бир чаа үениң негелдезинге дүүшкен бурунгаар базым. Ылаңгыя аян-чорукчуларга дыка эптиг болуп турар. Өске региондан келген Тываның аалчызы ол капсырылгадан бүгү медээни номчуп билип алгаш, бодунга тааржыр байдалдарлыг маршрутту шилип алыр аргалыг. Бо төлевилел келир чылын боттаны бээр дээрзин шуулганга дыңнаткан.
Ийи хонук уламчылаан “Аян-чорук” шуулганга өске-даа чугула айтырыгларны сайгарып чугаалашкан. Ийи дугаар хүнүнде туризмни сайзырадыры-биле күрүне деткимчезиниң дугайында болгаш туристерниң айыыл чок чоруунуң хандырылгазы, регионнуң брендизин кандыг аргалар-биле нептередип болурун база чугаалашкан. Оон аңгыда аңгы-аңгы шөлчүгештерге туризм талазы-биле консультацияларны сонуургалдыг улуска эксперттер тайылбырлап, арга-сүмелерни берген.
Чүгле Тываның чайгаар бүткен чараш бойдузун көрүксээн аян-чорукчулар мөөң-мөөңү-биле шуужуп кээп турда, тус черниң чурттакчылары – боттарывыс ол катаптаттынмас бойдузувусту карак огу дег камгалаар ужурлуг бис. Ол эң-не кол айтырыг дээрзин утпаалыңар.
Сорунза МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16
