Ноябрь 29-та Коңгар-оол Ондар аттыг Тыва үндезин культура төвүнге кончуг солун хемчег – “Эң-не ховар кижилер” деп кыска хемчээлдиг барымдаалыг фильмнер көрүлдези болган. Аңаа культура ажылдакчылары, хөгжүмчүлер, чогаалчылар, эртемденнер, журналистер болгаш ус-тывыш ажылын сонуургап чоруур улус чыглып киришкен.
Хемчег эгелээр мурнунда, төптүң директору Игорь Көшкендей чыылганнарга ус-тывыш талазы-биле ажылдап чоруур мастерлерже чүге кичээнгейни угландыра бергениниң дугайында кыска тайылбырны кылган:
— Тыва үндезин культура төвү тургустунганындан бээр ус-тывыш ажылын сайзырадыр сорулганы салгаш, эвээш эвес ажылдарны удаа-дараа чорудуп келген. Ол дээрге ус-шеверлеривистиң хол-биле кылган ажылдарының делгелгелери, мөөрейлер, "төгерик ширээлер", конференциялар дээш өске-даа. Ус-тывыш талазы-биле угланыышкынче улуг кичээнгейни салыры, чугула деп билип турар бис. Чүге дээрге бо ховар мастерлерниң кылып билир аргаларын келир салгалдарга дамчыдып бээр ужурлуг бис. Ол ышкаш тыва чоннуң амыдыралында сиңниккен эт-херекселди холу-биле кылып чоруур, хуулгаазын холдуг ховар кижилеривис дугайында чон билир ужурлуг. Бо-ла ажылдап келгеш, бо мастерлерниң кылып турар ажылдарының белен эвезин, боттарының иштики делегейиниң байын, кылган ажылдарының шынарлыын, онзагайын магадап чоруур бис.
Анаа-ла черге чыткан дашты, ыяшты, сөөктү, демирни-даа диргизип, мөңгежидип каар "хуулгаазын" холдарлыг Тываның ус-шеверлерин деткиири-биле, “Эң-не ховар кижилер” деп төлевилелди боттандырган бис. Оларның дугайында кыска хемчээлдиг барымдаалыг фильмнерни кылгаш, көрүкчүнүң санал-оналын дыңнаары-биле, бөгүн чонга таныштырып турарывыс бо – дээш, төлевилелдиң киржикчилери ус-шеверлерге Тыва үндезин культура төвүнүң мурнундан өөрүп четтиришкинниң бижиктерин тус-тузунда тывыскан.
Бо төлевилелди 2022 чылда РФ-тиң Президентиниң грантызының 1 сая рубль деткимчези-биле боттандырган дугайында төптүң оралакчы директору, төлевилелдиң удуртукчузу Меңги Ондар таныштырган.
— Төлевилелдиң кол утказы — Тывага өгбелерден дамчып келген ус-тывышты, уран каасталга болгаш эт-херексел кылыр уран чүүлдү, ону кылырда, эрги үеде ажыглап турган чаңчылчаан чараш аргаларын келир үениң салгалдарынга кадагалап арттырары болгаш хөгжүдери, чонга нептередири болуп турар. Амгы үениң салгалдарынга сөс кырында тайылбырлап азы бижиирге-даа, хүн бүрүде көрбейн турар болганындан чедимчелиг билип шыдавас болуп турар. Ынчангаш электроннуг хевирге кадагалап арттырары-биле, шак-ла мынчаар видео материалдарга көргүзүп, чыып кылыр дээш, бо төлевилелди боттандырган. Ону бо чылдың сентябрь айдан тура тырттырып эгелээн. Ус-шевер мастерлерден аңгыда, эртемденнер, эксперттерниң сайгарылгалыг тайылбырларын база фильмде киирген.
Кыска хемчээлдиг барымдаалыг фильмнерде демирден, даштан, сөөктен, хөмден, ыяштан кайгамчыктыг чүүлдерни хол-биле кылып турар ховар ус-шеверлер — Кенин Сат, Орлан Сат, Сайдаш Момбужай, Эдуард Лопаа, Марат Дамдынның кыска намдарлары болгаш оларның ус ажылының утка-шынары, онзагайын, тускай талаларын, ус-шеверлерниң амгы үеде культурада туружунуң дугайында интервью жанрында көргүскен.
Төлевилелдиң боттанылгазынга төптүң ажылдакчылары идепкейлиг киришкен. Сай-Суу Донгак, Шончалай Чолдак-оол, Шурумаа Бадыраа, Адыгжы Монгуш сценарист болгаш режиссер кылдыр ажылдааннар, а операторлар – Хаяа Монгуш, Айдыс Соян, Сайдаш Монгуш. Фильмнерде хөгжүм каасталгазын бистиң удуртукчувус Игорь Михайлович Көшкендей кылган — деп, Меңги Васильевна чугаалаан.
Тыва үндезин культура төвү 2018—19 чылдарда ус-тывыш талазы-биле ажылды сайзырадыр сорулга-биле, Культура яамызындан үш ажылчын олутту немей дилеп алгаш, тускай килдисти ажыткаш, үш специалисти төпке хүлээп алгаш, ол талазы-биле дорт ажылдап эгелээн. Амгы үеде республикада хол-биле аңгы-аңгы угланыышкыннарлыг ажылдап турар мастерлерниң саны 600 ажыг дээрзин төптүң оралакчы директору дыңнаткан. Бо төлевилелге киириштирерде, шилилге кылып тургаш, мастерлерниң кылган ажылдары кайы хире улуг чедиишкиннерлиг болгаш көскү исти арттырып турарын, чиңгине тыва чаңчылчаан уран аргаларны ажыглап чоруурун база кичээнгейге алганын ол тайылбырлап берген.
Бо кыска хемчээлдиг барымдаалыг фильмнерни Тываның өөредилге черлеринге көргүзүг материалы кылдыр ажыглаары-биле шуптузунга дамчыдар деп планнап турарын төлевилелдиң удуртукчузу чугаалаан. “Канчап билир, бо фильмнерни көрген соонда, шак бо мастерлерниң соон салгап, келир үеде олар ышкаш ус-шеверлер тыптып кээри чадавас. Эң-не кол чүүл – бурун шагдан тура өгбелерниң ажыглап чораан чаңчылчаан аргаларын утпайн, салгалдан салгалче кадагалап арттырары” — деп, Меңги Ондар дыңнаткан.
Мастерлерниң бо төлевилел дугайында болгаш оларның делегейже көрүжү, ус-тывышты Тывага канчаар сайзыратса экил дээн ышкаш айтырыгларга харыыларының дугайында дараазында үндүрүлгевистен номчуур силер, хүндүлүг номчукчу.
/ Карина МОНГУШ.
Чурукту Тыва үндезин культура төвүнден алган.
“Шын” №92 2023 чылдың декабрь 2
