Тыва чечен чогаалга, культурага, эртемге, шажын-чүдүлгеге көскү ижин арттырган кижилерниң бирээзи, Тываның улустуң чогаалчызы, төөгү эртемнериниң доктору, Тыва Республиканың дээди шаңналы Моңгуш Буян-Бадыргы орденниң эдилекчизи, хамнаашкынны шинчилээриниң америк фондузунуң “Хамнаашкынның дириг эртинези” хүндүлүг аттың эдилекчизи дээш хөй санныг шаңнал-макталдарга төлептиг болган Моңгуш Кенин-Лопсанның бөгүн, 2025 чылдың апрель 10-да, төрүттүнген хүнү болгаш 100 харының хүнү. “ХХ векте Тываның алдарлыг кижилери” деп Тыва Республиканың күрүне номунче хүндүлүг өгбевистиң ады киир бижиттинип мөңгежиттинген.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунда Чаш-Тал деп черге чурттап чораан аңчы Бора-Хөө Келдегей оглу биле тоолчу Сендинмаа Шиижек уруу оларның өг-бүлезинге келир үеде Тываның алдарлыг кижилери төрүттүнген. Чогаалчының чугаалап чорааны-биле алырга, латинчиткен тыва бижикке ооң баштайгы башкызы Хевек Доңгак Мыдык оглу. Кызылда № 2 ортумак школаның 1947 чылда баштайгы доозукчуларының бирээзи Моңгуш Борахович Кенин-Лопсан. Ленинградтың (амгы Санкт-Петербург) университединиң чөөн чүк дылдар факультединче өөренип киргеш, ону 1955 чылда дооскан. Кызылдың башкы училищезинге тыва дыл болгаш чогаал башкылап, Тываның ном үндүрер черинге редакторлап, Тываның чурт-шинчилел (амгы Национал музей) музейинге эртем ажылдакчызынга ажылдап чораан.
Чогаалчы Моңгуш Кенин-Лопсан уран-чечен сөс-домактыг, бедик утка-шынарлыг хөй чогаалдарны бижээн. Келир үеде чогаалчының чечен чогаал делегейинче оруу “Шын” солуннуң арыннарындан эгелээн. Ооң баштайгы “Гитлерге килең” деп шүлүү 1943 чылда “Шын” солунга парлаттынгаш, ол-ла чылда “Дайынчы кыйгы” деп шүлүктер чыындызынче кирген. Чогаалчының шүлүктериниң “Улуг орук” деп чыындызы 1956 чылда чырыкче үнген. Ооң ады Моңгуш Кенин-Лопсанның чогаалчы улуг оруун оштаан ышкаш болган. Улуг-Хемниң шапкыны» (1965), «Тениң самы» (1976), «Чылгычының өө» (1980), «Читкен уруг» (2000). «Буян-Бадыргы» (2000) дээш өске-даа хөй чогаалдарны ол бижээн.
Моңгуш Кенин-Лопсанның чогаалдары тыва литератураның эртинелери. Номчукчуларның эң сонуургаар чогаалдарының бирээзи “Читкен уруг” деп тоожудан эгелерни силерге бараалгаттывыс.
ЧИТКЕН УРУГ
Бирги тоол
КӨК ДЭЭР
Ачам ызыгуурундан аңчы болгаш, чугаакыр кижи чораан. Мен кара чажымдан тура ачамның төөгүлүг чугааларын болгаш кыска-кыска тоолдарын дыңнап өскен мен.
– Чер кырында чүү-даа тускай аттыг. Кижи бүрүзү тускай аттыг. Ыяш бүрүзү тускай аттыг. Чечек бүрүзү тускай аттыг. Аң бүрүзү тускай аттыг. Хем бүрүзү тускай аттыг. Даг бүрүзү тускай аттыг. Кижи авалыг болур. Кижи адалыг болур. Кижи төрел ызыгуурлуг болур. Кижи амытанның бир кол чүвези ат болур – деп, ачамның чугаазын суглап чорааш, чаш дуңмаларымга даады чугаалап бээр чордум.
Мен үш харлыымда дыңнаан чүвемни утпас кижи болган-дыр мен. Ол та шын, та меге чүве, ол дугайын билбес мен. Авам ынча дээр чораан.
Авам хеймер кызын божуптарга, мен чаш дуңмаларым эдертип алгаш, сайлыг черге ойнаар апарган мен. Ачамның чугааларын оларга чугаалап бергеш, шымбай кижи апаар турдум. Бичии дуңмаларымга сан санадыр турган мен. Онга чедир сан санаар апарганым, ооң соонда чүске чедир, ооң соонда муңга чедир сан санаарын улуг эртемим ол кылдыр угаар турдум. Авам, ачам, үш угбашкы, дөрт алышкы, шупту тос кижи озалааш өгге чурттап турган бис. Ачамның адын кым-бир кижи айтырган болза, дораан адаптар турдум. Авамның адын адаарындан коргар турдум. Дуңмаларым ойзур аттарын дыңналдыр адаар турдум. Оларның чогум аттарын адавас турдум. Шаандагы тывалар оол уруг, кыс уруг он үш хар четкиже ийи аттыг чораан. Ёзулуг адын даңзыга бижидер. Оюскан адын адап кыйгырар. Чаш уругнуң оюскан адын адаарга, азалар будулуп каар дижир, ынчангаш ооң куъду деспес дижир.
Адам-иемниң мал-маганын санап билир апарган мен. Ачам ийи аъттыг чораан. Адам-ием беш саар сарлыктыг. Бызаа, молдургазы-биле катай он беш баш сарлыктыг, бир үзер бугалыг. Чээрби баш хойлуг, үжен баш өшкүлүг чорааннар. Эрткен чазын бир бижээчи мал бажын бүрүткеп келген, ынчан чазыг кылган мен. Анай, хураган санын адай бергеш, авамга са кончуттурган мен. Ол олчаан ыыттавас апарган мен.
Сайга сайзанактап ойнаар бис. Дуңмаларым мээң аайымга кирип, янзы-бүрү өңнүг малдар кылып адаар турдум. Өг иштиниң хер-херексели кылдыр калбак, шөйбек, дөрбелчин борбак даштарны дуңмаларым эккеп турду.
– Көк дээр! – дээнин дыңнадым.
Ачамның үнүн танып кагдым. Ынчан ачам ырак черге мунар аъдын суггарып чораан. Ачамның хүрең аъды кулактарын так кызыпкаш, сугну пактап турду. Сактырымга, боостаазын өрүлдүр борбак-борбак чүвелер тырлып чоктап турганзыг болду. Ачам ырак чер баар дээнде, бир болза бир черже тарбаганнаар дээнде, хүрең аъдын мунар кижи.
Ачам уругларын көргенде, бир-ле кайгамчык төөгүнү чугаалаар кижи. Сактырга, ол боду бодунга бир-ле чүве чугаалаанзыг болур. Бир чамдыкта бир-ле ыяшка бир чүве чугаалап турганзыг болур, ол дээрге ачамның бисти бодунче чоокшуладып алыр кажар аргазы чүве.
Ачавысты долганып келдивис. Саарыглар чулчураар. Бир талда сааскан чукуртунуп эдер. Өң-баазын сай даштары хүн караанга хувулгаазын эртинелер бооп, чайыраңнаар. Дөргүннүң дөзүнде кырган дыт бажында бир каарган олурза-ла олурар.
– Көк дээрни көрүңер даан! – деп, ачам чугаалады.
Сактырымга, бир-ле дугаар чиңгир көк дээрни көрген ышкаш болган мен. Ооң мурнунда дээрни көрүп чорзумза-даа, чиңгир көк дээрниң онзагай чаражын билбейн чорааным ол ыйнаан. Көк дээрде аяс хүн хүннеп турган. Көк дээрниң делгеминде изиг орандыва чанарынга белеткенген дуруяалар дээскиндир ужуп турду. Бир бичежек дуруяа, бажы тенээн чүве дег, өөрүнден ырадыр ужа бээрге, бир улуг дуруяа демги ол кулугурну эш-өөрүнүң чыскаалынче киир сывырып эккээр. Сөөлзүредир билип каан мен. Улуг дуруяалар боттарының бо черге төрүттүнген оолдарын ырак черже ужуп чоруптарынга чаңчыктырып турганы ол чүвең иргин. Көк дээр. Чиңгир көк дээрде бөөлдендир ушкулаан дуруяалар кударанчыг бодалды хайныктырып келир турду.
– Кижиниң-даа салымы, куштуң-даа салымы бир дөмей, уругларым. Көк дээрде дескинип турар дуруяаларны топтап көрүңер даан. Бир дуруяа бир эштиг. Куш эжинден чарлырга, бүгү назынында эш тыппас чүве дижир. Бо дуруяаларның төрээн чурту бистиң күзээвис ол-дур. Бо дуруяалар кыштың соогун изиг оранга эрттиргеш, чазын чанып кээрлер. Кижи-даа төрээн чурттуг, куш-даа төрээн чурттуг. Кижи-даа төрел уктуг. Куш-даа төрел уктуг. Адам ызыгууру Хертек аймактың бурунгу дазылы болуп бо черге чурттаар силер.
Ачамның ол чугаазының алыс утказын ынчан хандыр билбес турган мен. Билир-ле чүвем, ачам сугнуң өө даады озалааш турар. Оон ыңай бир билип алган чүвем болза, мен-даа шымбай өзүп келир. Хертек Уларның ажы-төлү бооп бо черге чурттаар. Мен база Хертек Агана бооп өзүп келир, ынчангаш адам-өгбем ат-сывын ол-ла хевээр эдилеп артар ужурлуг мен. Ылаңгыя оолдар адазының төрел адын ол-ла хевээр эдилеп чурттаар, тоң дора дээрге тос ада угу чедир ызыгуур салгаан адын эдилээр. Кыс уруглар адазының төрел адын ашааның аайы-биле солуп болур, ынчалза-даа күжүр ада-иезиниң адап берген адын бүгү назынында эдилеп чурттаар.
Ада-өгбениң чүс-чүс чылдарда сагып чораан ыдыктыг чаңчылын буза дүшкен чаңныкты ол-ла күзүн чаш назыным көре берген. Ада-өгбемниң ызыгуурун салгаар салым-чолду мээң чаш назынымдан ханныг холдар ол-ла күзүн боой тудупканнар. Төрел аймаамның угун уктап чурттаар байтык, төрел аймаамның когун дазылындан тура тыртып узуткаар халаптыг айыыл ол-ла күзүн мээң чаш назынымга таварышкан. Өгбелерим төрээн чуртун ээлеп чурттаар байтык, адам-ием өөнден үндүр силгидиптер бак салымга ол-ла күзүн таварышкан мен.
Ачам күжүрнү "япон шивишкин" деп нүгүлдээш, боолуг кижилер өгден үндүр сүре берген соонда, хамык чүве өскерилген. Сактырымга, чүгле көк дээр ол-ла хевээр арткан. "Чоннуң дайзыны" деп буруудаткаш, найысылал Кызыл чоогунда Агар-Элезинде боолап каан дижир.
Авам күжүр болгаш оол, кыс дуңмаларым улаануттан баргылаан. Хеймер кыс дуңмам аштан барган. Мен дириг арткан мен, ынчалза-даа хөөкүй адам-ием адап берген Агана деп адын өскертир, өгбелерим Хертек дээр төрел аймаан эдилеп болбас салым-чолга таварышкан мен. Буянныг кырганнарның өөнге киргеш, тынныг арткан мен. Он үш хар чеде берген боор мен, ол хиреде школага баар эргем казыттырган. "Контрнуң уруу", "дайзынның уруу" деп аттыг апарган мен.
Сактырымга, чүгле көк дээр өскерилбээн. Өөренир эрге чок, ашакка баар эрге чок, турум ажылдаар эрге чок, ада ызыгуурум бурун чуртунга чурттаар эрге чок салым-чолум дугайын кымга-даа чугаалавас бодаан кижи мен.
Көк дээрде дуруяалар кударанчыг алгыржып турлар. Мен олардан дора мен бе?
Ачамның амы-тынын үскен коммунистиг магачыннарның ханныг үүлгедии келир үениң кижилеринге база катап турбазын дээш, өлүмге кызагдаткан салым-чолумну бодумга бодум чугааланган мен. Мээң ол кударанчыг чугаамны чүгле көк дээр дыңнап турган.
Көк дээр көрүп тур. Мен чүгле караам-биле көргенимни чугаалап олур мен. Мен чүгле кулаам-биле дыңнааным чугаалап ор мен. Мен чүгле бодумнуң хуу-салымымга таварышкан дошкун шаажылалды чугаалап ор мен.
Көк дээр, кударанчыг чугаамны дыңнап көргер.
Ийиги тоол
БООЛУГ КИЖИЛЕР
Салымым бак күжүр-дүр мен. Чаңгыс кончуг күзээр чүвем – келир үениң кижилери кара нүгүлдүң ханныг хилинчээн көрбес болзун. Адам-өгбем алыс чурту Мөңгүн-Тайгам девискээринге хензиг чаштар ада-иезинге эргеледип өзер болзун. Хензиг чаштар көрүп турда, төрээн адазын октуг-боолуг кижилер өөнден үндүр сүрбес болзун.
Ачай! Кайда чор сен, ачай? Кедергей аяс хүн турган. Чиңгир көк дээрниң сомазынга Биче-Мөңгүн-Тайганың меңгилиг бажы мөңгүннелип чыткан. Ачай! Ынчан сен семис тарбаганны союп ордуң. Авам пашта шайын чем киир саарып орган. Хеп-хенертен Хартыгажык ээре берди. Шериг хептерлиг, боолар чүктегилээн, хаваанда кызыл беш-адыр кадаан бөрттерлиг кижилер өөвүс чанынга доктаады.
– Тарбаганнап чоруткан дижик сен, чедип келдиң бе? Сени манагзааш, шаг болдувус. Бээр үнүп кел, ашак! – деп, узун хаайлыг, оң талакы чаагында кара меңниг кижи хөректени берди.
– Аъттан дүжүп, өгже киргеш, изиг шайдан ижип алыңар, даргалар – деп, ачам хүндүткеп чалай-дыр.
– Адың кымыл, ашак! – деп, сарыг сумказын эгин шавый астыпкан эрниң дастагар карактары үзер буга караанга дөмей апарган.
– Чогум адым Хертек Улар. Чоннуң шолалааны Улуг-Аңчы ийин – деп, ачамның чугаазын мөлдүк-калдык дыңнаам мен.
Оон ыңай чүнү-чүнү чугаалашканын орта ожааваан мен.
Алдын-сарала погоннарлыг кижилер өгже кирип келгеннер. Мага хандыр шайлап алганнар. Бир-ле сагыжымда артып калган чүве болза, далчыр карааның ак-ак черлеринде кызыл-кызыл дамырларлыг кижи ланчыы боозун адарынга белеткей тудуп алгаш, үнер эжик аксынга олурар болган. Чаагында кара меңниг кижи бирде ачамны, бирде авамны сыындыр байысаап, бижиттинип орар болган. Чизе-даңзы кылыр кижилер канчап октуг-боолуг келир апарган чоор деп элдепсинип турдум. Мал-маганның баш санын бүрүткеп алган соонда, өг иштин чиндий бердилер. Баштай ийи аптараны, дөрт барбаны, ачамның хүнезинниг таалыңын дүвүн дүңдере үжедилер.
Адак соонда авамның сыртыын үжээр дей бээрге, шуугаазын үндү.
– Өгленирде алган сыртыым. Калгам ием даарап берген сыртыым. Кызыл-дустаан кижиниң берген белээн кымга-даа тудуспас мен. Уруг-дарыым сүлде-сүнезини сыртыымда кижи мен – деп, авам күжүр тыва сыртыын так кужактапты.
– Калчаарава! – депкеш, чаагында кара меңниг кижи авамның кадаң холдарындан дартагар сыртыкты ушта соптарга, авам доңгая дүштү.
Оон ыңай чүү-чүү болганын эки билбес мен. Боолуг кижилерниң бистиң өөвүске кайыын келгенин билбес мен. Боолуг кижилерге ачамны тудуп алыр эргени кым бергенин база билбес мен. Бистиң өөвүске боолуг кижилерниң үүлгедип турган араатанзыг чоруун кым-даа көрбээн, чүге дээрге ынчан Хараачыгай күзегге чаңгыс өг турган бис. Бо халапты көрүп турган авам-даа, дуңмаларым-даа база коданчы ыдывыс Хартыгажык-даа дириг артпаан, чүгле эрги хонаш артып калган.
Бир көөрүмге, боолуг кижилер ачамның холун хүлээш, даады тарбаганнаарда мунар хүрең аъдынга мундуртупту.
– Өскүс анай-даа чишке чиир эргеңер чок! – деп хөректенгеш, далчыр карактыг кижи ачамның аъдының узун-дынындан чедип алды.
– Уругларым! – деп чугаалап бар чорда, далчыр карактыг кижи дорзук боозун сарыг садаандан уштуп эккелди.
Ачавыстың биске чүнү чугаалаар дээни шак ынчаар үзүлдү.
– Чоруур! – деп, чаагында кара меңниг кижи дужаады.
– Уругларым адазын салыңар! – деп, авам күжүр чаннып чалбарды.
Бир көөрүмге, авам күжүр ачамның мунган аъдының узун-дынындан сегирип алган болду. Актыг, шынныг ашаанга болушкан авам чүрээ шак ол душта чүүден-даа кортпаан, ынчангаш боолуг кижилерже кызыл хол шурай бергени ол.
– Дайзыннар! – деп алгырыпкаш, далчыр карактыг кижи дорзук боозун көк дээрже шиглей чазырадыр аткылапты.
Та кортканындан чүве, та балыгланганындан чүве, ававыс барып ушкан. Боолуг кижилер каттырышты.
Далчыр карактыг кижи ачамның аъдын чедип алгаш, мурнай чорупту. Чаагында кара меңниг кижи ачамның мунган аъдының соондан сүре чортуп чоруй барды. Ачавыс ырак чер баарда, ыдывыс дүүревес турган. Ыт чүве эндевес дижир. Бо удаада Хартыгажык хамыкты мурнай билген хире болган. Кара элдеп чүве, Хартыгажык ээрерин соксаткаш, коданынче аксаңгырлап келди. Бир холун сый аттырыпкан болду.
Ававыс, дуңмаларым база бир холундан хан төктүп турар Хартыгажык ачавыстың соондан көрүп-ле тур бис. Бистиң күзээвисти Хараачыгай дээр. Бистиң күскү хонажывыстан Биче-Мөңгүн-Тайганың меңгилиг бажы хүн караанга чайынналып турган. Бистиң кызыл эл баарынга сайзанактап ойнаар черивис бар. Ол кызыл элде хараачыгайлар турлаа бар, ынчангаш ол хонашты Хараачыгай дээр. Боолуг кижилер бистиң ойнаар кызыл эливис дужунга дужааштыр келдилер. Кара-кара хараачыгайлар ачавыстың бажының кырында эрге-чассыг дескингилеп, кээргенчиг алгызын алгыржып турганнар. Ачамның хараачыгай дугайында кыска тоолун ынчан сактып турдум. Кара баштыг кижиге хайыралыг мен деп хараачыгай даңгыраан куш хаанынга берген, ынчангаш ол шагдан бээр хайыралыг кижизин хараачыгай эргеледип чассыдар, ээртенип дескинер болган.
Ачамның мунган аъдының узун-дынын чедип чораан кижиниң аъды бак чаңныг турган боор, хеп-хенертен ол кижиниң аңдарлып барып дүшкенин көрүп кагдым. Ачамга болчур дээш, боолуг кижиниң чаңы бак аъдын бир хараачыгай хойзупкан хире. Ланчыы даажы дыңналды. Аъдындан аңдарылган кижи ланчыызын чүктеп алгаш, кончуг дүрген аъдын мунупту. Ыржым барды. Ачамның барааны баалык ажыр көзүлбейн барды.
Авам өгге кирип келгеш, кавайда чаш уруун эмзире берди. Мен дуңмаларым эдертип алгаш, чээргеннеп чоруптум. Даады бисти эдерер Хартыгажык өг чанында чыдып калды. Бичии болгаш-ла ханныг холун чылгаан ышкаш болду. Чаш чоруур шаанда кижи чүвени көрүксээр болгай. Боолуг кижиниң аъттан аңдарылган черинге келдивис. Мойнун үзе аттырыпкан бир хараачыгай орук кыдыында чыдыр. Бажы чок, ол хиреде буттары дырбаңайнып чыдар өлүг хараачыгайны көрүп кааш, дүрген-не дезипкен мен. Дуңмаларым менден чыда калбааннар.
Хараачыгайлар турлаа кызыл элдиң баарындан тал будуктарын кургаглап чыып алгаш, өөвүске чанып келген бис.
Ававыс ыыттавас болган. Хеймер кыс дуңмавыс эмин эрттир ыглап турар болду.
Идегел. Кижи амытанның идегели. Ачавыс чедип келир деп идегеп турган мен, мелегейим ол-дур ийин. Бир эскерип каан чүвем, Хартыгажык орай кежээ, даңгаар эртен ыяңгылыг кылдыр улуп ээрер апарган. Өгнүң эр ээзин сагынгаш, улуп ээрер апарган ыт чүве-дир, ону хандыр билбес турган мен. Өгнүң эр ээзиниң амы-тынынга халаптыг айыыл келгенин билгеш, муңгараанындан улуп ээрер апарган ыт чүве, ону база угаап шыдавас турган мен.
– Ачаңар чедип келир! – деп, ававыс бисти алаактырып каар.
Оон ыңай ававыс чүве чугаалавас апарган. Чугаакыр ававыстың чүнүң ужундан ыыттавас апарганын билбес мен. Авамның чугаазынга бүзүрээш, дуңмаларымны эдертип алгаш, ачавыстың барааны көзүлбейн барган баалыкка хүннүң келир турдум. Ол баалык кырында хензиг оваа бар. Ук шаанда ол черге улуг оваа турган дижир. Хувискаалчы коммунистер ол овааны бускаш, тыва кижилерниң оран ээзинге чүдүүр чүдүлгезин шыңгыы хоруп каан дижир.
Идегел. Хоозун идегел. Ачавысты боолуг кижилер тудуп аппарган хүнден эгелээш, ачамның эргим үнүн-даа дыңнавас салымныг болган мен. Ачамны тудуп алган боолуг кижилерниң адын-сывын-даа билбес мен. Ачамдан сөс-даа, чагаа-даа келбээн. Ачамның кандыг черде кара-бажыңда чыдарын-даа билбес мен. Ачамның өлүг, дириин-даа билбес мен.
Даң адар. Хүн үнер. Оваалыг баалык кырынга ачавысты манап турар бис. Дуңмаларымны холдарындан чедип алгаш, көк дээрниң черде тудушкан сомазынче барааннап-ла турар мен. Ачамның кел чыдар барааны караамга черле көзүлбес болур.
– Оруктан чайлаңар! Бичии кижилер орук аксынга турбас чоор. Мында чүнү манап тур силер? – деп, эрткен-дүшкен чорумалдар бистерден ынчан айтырар чүве.
– Ачавысты манап тур бис – деп, харыылаар мен.
Дуңмаларым үнүм дыңнааш, мени долганып кээрлер. Чорумалдар бистен ырап чоруптарлар.
Идегел. Хоозун идегел. Чаңгыс өг. Өскүссүрээн чаштар. Кара салым.
Ачамны боолуг кижилер тудуп аппарган соонда, база бир эскерип кааным: күзег чурт Хараачыгайның кырынга дуруяаларның дүне-даа дескинип турары чүве. Дүне када дүлгээзинниг эткен дуруяалар үнүн дыңнааш, ававыс ыглай бээр апарган, оон ам бисти көрүп кааш, көңгүс анаа тооннуг апаар. Бистер дораан удуй бээр бис. Ававыстың ишкиртинип ыглаанындан база катап оттуп кээр бис, оон ам ававыс база ылым-чылым баар.
Чырык хүндүс көк дээрде дуруяалар дескинип, уян үннүг эдип турда, мен ону дыка кайгаар мен. Дуңмаларымга дуруяаларны санаттырарымга, четче санай албас болдулар. Изиг оранче чанар куштар чазын катап чедип кээрин шору угаап турган мен. Боолуг кижилерге сүрдүрген төрээн адам кажан чанып кээрин эге билбес турдум.
Ачам кажан өөнге чедип келир ирги?
Шүлүктери
***
Сайлыг, даштыг эрик дургаар
Шала кежээ базып чордум.
Саргарарган бүрүлерин
Шарланчыгаш тогладып тур.
Караңгы дээр делгеминче
Хайгаараксап көргүледим.
Сылдыстардан хоорлуп чаштаан
Сылдыс черже сыылап батты.
Чулук өйү караш диген.
Сугнуң кыдыы чаактай берген.
Чажыт өөрүм удугулаан,
Чаңгыссырап арткан болдум.
Күскү сооктуң чыгаанын аар,
Күжүр боттуң кыраанын аар.
1988
***
Узун назы назылааштың,
Улуг уйгум удуй бээр мен.
Уян ырым аялгазын
Улай ырлап артып каар сен.
Эзим адаа шөлчүгешке
Элик, хүлбүс күзүн ойнаар.
Ээзи мөчээн Оттук көргеш,
Эрткен үең сактыр боор сен.
Чалгыгларны чалгыг сүрүп,
Чаржып ойнап турар болзун.
Сарынналып бууккан үнүң
Часкы диңмит улаар болзун.
Ынакшылдың оду өжер,
Ыйбазындан чечек үнер.
1997
Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАН, Тываның улустуң чогаалчызы
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10