Одалга сезонунуӊ үезинде чирик печка, угарлыг газ айыыл-халаптыӊ чылдааганы апаар. Ындыг таварылгаларны болдурбазы-биле, угарлыг газ деп чүл дээрзин билип алыры чугула.
Углеродтуӊ чедир кыппайн барганындан тыптып келир хоранныг газты угар дээр. Химия эртеминде угарлыг газты «монооксид углерода, окись углерода» дээр. Ол газтыӊ өӊү-даа, амданы-даа, чыды-даа чок боорга, «ыыттавас өлүрүкчү» деп элдээрти адап турар. Ол боду агаарга эзилбес, хоралыг бүдүмелин чидирбейн, дыка дүрген тарай бээр.
Кадыкшылга хоразы
Кижи угарлыг газты агаар-биле катай организминче киир тынган соонда, ооӊ кадыынга болгаш амы-тынынга айыылдыг байдал тыптып келир. Ону угарлыг газ-биле хораннанганы дээр. Билиг-мергежилдиг эмчи дузазын чедирбейн баар болза, кижи өлүп болур.
Угарлыг газ өкпе таварыштыр ханче дамчыыр. Ханныӊ гемоглобин бүдүмелинге хоралыг газ дыка дүрген холужар, кислородка деӊнээрге, 210 катап дүрген болур.
Хан-дамыр эргилдезинде угарлыг газ хөй болза, арыг кислородтуӊ чүрек биле мээже дамчыырынга ол шаптыктап туруп бээр. Ооӊ соонда кижиниӊ тыныжы бачыдап, нерв системазы, баш мээзиниӊ клеткалары үрелип, амы-тынындан чарлып болур.
Хораннанган демдектери
Угаарлыг газтан хораннаны бергенин баштай билип алыры берге. Бажы аарыыр, дээскинер, уйгузураар азы кускузу кээр дээн чижектиг демдектер безин, эвээш угарлыг газтыӊ багай салдарын көргүзүп болур. Хөй угарлыг газтыӊ салдары оон-даа күштүг апаар. Чижээ, судалыныӊ согуу дүргедээр, угаан-медерели дембээрээр. Хораннанган байдалы оон-даа нарын болза, кижи тыртып, медерелин ышкыныптар. Угаарлыг газтан хораннанган соонда, дириг арткан кижиниӊ безин, бажыныӊ мээзи азы нервизи кемниг, бүгү назынында бертик-межел бооп артып калыр.
Угарлыг газ кайыын тыптып кээр?
Ыяш, хөмүр-даш, газ, нефть, керосин отка хып өрттенип турар болза, угарлыг газ оон тыптып келир.
Айыылдыг газ хоолайдан үнгеш, агаарже тарай бээр. Ынчангаш кижилерге айыыл чок ышкаш сагындырар. Кывар материалды ажыглаар кандыг-даа система үрелик эвес болур ужурлуг. Хөмүр-даш одаар черлерге, газ ажыглап турар бажыӊнарга, автомобиль иштинге угарлыг газтан хораннанган чижектер хөй. Автомашинаныӊ моторун өжүрбейн, гаражка арттырып каары, автомобильдиӊ хөделикчизин ажылдадып кааш, салон иштинге удуп чыдып алыры база айыылдыг болур.
Сайзыраӊгай үеде кижилер чүге бажыӊында хораннанып турарыл?
Шаанда шупту бажыӊнар печка одап турган. Ыяш чедир кыппаанда, хоолайын эртежик дуглапкаш, бажыӊынга угарлаар таварылгалар база эвээш эвес турган. Улуг-биче кижилер шупту печкага от-көс салып билир турган. Ындыг айыыл-халапка чүгле боттарыныӊ оваарымча чогу-биле таваржып чораан.
Амгы бо үеде кижилер бөдүүн чүвени чедир билип албааны-биле угаарлап турар. Бажыӊынга чараш камин, банязынга амгы үениӊ чараш печказын кылыксаар, интернет көөр. Шупту инструкция ында бар, боду канчаар кылып алырыныӊ чижектерин көргүзүп турар. Печка иштинде изиг от-көске кывар чүүлдүӊ канчаар хуулуп турарын, ооӊ физика, химия эртеми ёзугаар тайылбырын сонуургап билип алыр кижилер эвээш. Шын эвес кылган азы үрелик печкадан өӊү-даа, чыды-даа чок угарлыг газ үнүп келир дээрзин бодавайн чоруур.
Угарлыг газ бар деп медээлээр
Пластик соӊгалар чылыг эрттирбес-даа болза, бажыӊче арыг агаар киирбейн баар. Ынчангаш печка одаар чер бажыӊга, хоорайныӊ каът бажыӊнарында газтыг квартираларга «СО» деп датчиктерни ажыглаарын сүмелеп турар. Өрээл иштинде угарлыг газ бар-чогун ол херексел тодарадыр. Угарлыг газтыӊ хемчээли көвүдей бээр болза, ол дагжай бээр, айыылдыг деп медээни дыӊнадыры ол. А газтыг плитаныӊ, газ колонкаларыныӊ шын коштунганын специалистерге хынадып алыр.
/ Р. Демчик очулдурган.
“Шын” №95 2024 чылдың декабрь 11