Кызыл хоорайның Вавилин ээтпээнде Крайняя кудумчузунда хууда бажыңдан ийи назы четпээн уругнуң өлүг мөчүзү тывылганы-биле Россияның Истелге комитединиң Тыва Республикада истелге эргелелиниң удуртукчузу Константин Столбин РФ-тиң Кеземче хоойлузунуң 109 чүүлүнүң 3-кү кезээ-биле кеземче херээн оттурган.
Истелгениң догааштырыы-биле алырга, январь 18-тен 19-че дүнеде хууда бажыңга бүдүн өг-бүле турган, ооң иштинде 14 болгаш 7 хар үезинде, а ол ышкаш чаа төрүттүнген уруг. Үр үеде харыылавас боорга, ажаанзыраан төрелдери дүвүреп, угарлаан чоок улузун тып алганнар. Тып алган үеде чаа төрүттүнген уруг биле 14 харлыг уруг тынмас болган. Ада-иени болгаш 7 харлыг чашты эмнелгеде чыттырган, оларга болур-чогуур эмчи дузазын көргүзүп турар. Өлүмнүг болуушкуннуң чылдагааннарын тодарадып турар.
Чыккылама сооктар дүжерге-ле, суугуну шын эвес одап ажыглаанындан өлүмнүг озал-ондактар бүрүткеттинип турар. Ындыг хай-халаптар бистиң республикада хаая эвес болгулаар, чүзе дизе мында суугу одалгазы эң-не нептереңгей. Үнүп келген 2024 чылдың январь айы база хай-халаптыг болуушкун-биле уламчылаан.
Ынчангаш Тываның Онза байдалдар яамызы от болгаш одалга-биле холбашкан айтырыгларга онза оваарымчалыг болурунче хамаатыларны кыйгырып турар.
ҮЕЛЕРНИ ДЕҢНЕШТИРИП ОЛУРА...
Шаанда база угарлаан таварылгалар тургулаан, ынчалзажок ындыг онза байдалдар хаая болгулаар. Ынчан кол оттулар чүүл – ыяш турган-на болгай. Барык айыыл чок болгаш экология талазы-биле арыг бүдүмел. Школа, ясли-садиктерде, албан черлеринде турар контрамарка суугуларны хөмүр-биле одап эгелээрге чедир байдал чүгээр турган, озал-ондак авыралдыг. Одалга талазы-биле чурттакчыларның арга-дуржулгазы база улуг, айыыл чок чорук техниказын сагып билирлер.
Амгы шагның улузунуң көдээниң амыдыралындан чыдып калганы, арга-дуржулга чогу дораан-на көскү. Чаа өгленген аныяктарга чагыг-сүмени төрелдери берип турар болзажок, кол оттулар чүүл апарган хөмүр-даштың шынары, ооң хоразы дүвүрээзинни болдуруп турар. Ооң одалгазы база кажаралды, тускай мергежилди негээр боор-дур ийин. Белен чүве кайда боор, хамык чүүлге боду өөренир, өскелерниң дуржулгазын көрүп, чугаазын дыңнап амыдыраар апаар.
“ҮНҮ ЧОК ӨЛҮМ” ДЕП ЧҮЛ?
Угарлыг газ болза, кыпкан чүүлдүң эң хоралыг, айыылдыг артынчызы, ол аар уржуктарга чедирип болур. Ооң чыды-даа, амданы-даа чок, хоранналыышкын кижиге билдирбес болгаш бир эвес өй-шаанда дузалажып келбес болза, өлүм-биле дооступ болур.
Угарлыг газтың мөөңнелип чыглырының кол чылдагаа- ны – оттулар чүүлде кислородтуң чедишпезинден, төндүр кыппаан оттулар чүүлден угарлыг газ тыптыр.
Нургулайында угарлыг газ-биле хоранналыышкын үрелип-сандараан суугудан азы өрттүң чалымындан болур. Ол ышкаш хааглыг оран-сава иштинге ажылдап турар автомобиль турда, база угаарлыг газ тыптыр. Ынчап келирге, өрттенип-кыпкан таварылга бүрүзүнде каяа-даа угаарлыг газ тыптып кээр, ону каш тыныпкаш, кижи медерелин ышкыныптар.
ОЗАЛ-ОНДАКТЫҢ ЧЫЛДАГААННАРЫ ЧҮДЕЛ?
Одалга сезонунуң үезинде ындыг хай-халаптар суугуну тудуп салырының, ажыглаарының дүрүмнерин хажытканындан болуп турар. Ылаңгыя дунган хоолайны, ыш эртер черлерни мөөңнелген хөөден өй-шаанда аштадып ап турары күзенчиг.
Суугуну салган тууйбуларда, ыш үндүрер хоолайда тиг-чарык барда, олче оонак чээрген ыяш, кывыычал үп-сап киргеш, хөлчок дүрген хып, өрттү үндүрүп, улусту амы-тынынга айыылды болдуруп болур.
УГАРЛЫГ ГАЗТЫ КАНЧААР ТАНЫП, БИЛИП АЛЫРЫЛ?
Болганчок-ла угарлыг газты «үнү чок өлүрүкчү» деп база адап турар, чүге дизе ону тускай херекселдер чокта илередири болдунмас. Кижилерге ооң оран-савада бары барык билдинмес, угарлыг газтың айыылдыг тырыңы тодараттынмас. Агаар-биле холушкаш, ол хөлчок дүрген тараар, өлүмнүг бүдүжүн белен-селен ышкынмас. Суларап, уйгузу кээр, тыныштаар апаар.
Тынып турар агаарда угарлыг газтың тырыңы 0,32 хуу турда, когараан кижи чартыктаар, медерелин оскунуп болур. Угарлыг газтың тырыңы 1,2 хуу чедир бедээнде, ол колдуунда өлүм-биле доостур.
Ооң эң билдингир чадазы, чаңгыс оран-савада турар улустуң хары угда хеп-хенертен харыксырап баксыраары азы ук оран-савадан үнүп чорупканда, байдалының хенертен экижий бээри.
Угарлыг газтан хораннанганының баштайгы им-демдектери – көөрүнүң, дыңнаарының баксыраары, хавакта улуг эвес аарышкы, баш дескинери, чулчургай тиккилээри, угаан-медерелдиң баларары болгаш шимчээшкинниң баксыраары.
ХОРАННАНГАНДА, БАШТАЙГЫ ЭМЧИ ДУЗАЗЫ КАНДЫГ БОЛУРУЛ?
Чүнүң-даа мурнунда ындыг дуза доп-дораан болгаш билдилиг болур ужурлуг. Улуг эвес хоранналыышкындан когараан кижиниң мээзинче кислород дарый кирзин дээш, ону арыг агаарже үндүрүп, нашатырлыг спиртти чыттадыр (ооң агаарда ужуккан бузу кижиниң тынар шинээн идепкейжидер), кара шай азы кофе ижиртир.
Куску келдирип, кустуруп эгелээн улуг хоранналыышкында когараан кижини арыг агаарже үндүрери чугула. Бир эвес ындыг чүүл кылдынмас хире болза, угарлыг газтың мага-ботче кирерин болдурбазы-биле когараан кижиге противогазты азы «СО» деп демдектиг шүүрээр противогазты кедирер.
Ооң соонда когараан кижиниң моюндуруун, белинде курун чежер, эптиг чыттырар, дыштандырар. Бир эвес когараан кижи медерел чок болза, ону оң талакы быктынче ооргалай чыттырар. Тынары хостуг болурун хандырар.
Хөрээниң болгаш оорганың шыңганнарын дүрбүүр, аргалыг болза горчичниктер салза эки. Горчичник хан эргилдезин экижидер. Тыныжы турупканда, кылымал тыныышкынны кылыр, а бир эвес чүрек доктаап турупканда, чүректиң дорт эвес нугуушкуну.
Бо хөделиглерни кылып билир болза, олар ужур-дузалыг дээрзин утпазы чугула. Бир эвес кылып билбес болза, шын эвес хөделиишкиннер-биле чүгле хора чедирип болур. Мындыг таварылгада дүрген эмчи дузазын доп-дораан чалааны дээре.
АЙЫЫЛ ЧОК ЧОРУКТУҢ ДҮРҮМНЕРИ
Бирээде, чүгле бүдүлүг дериглер ажыглаңар. Салган суугуда тиглер, ыш үндүрер хоолайның тунуушкуну аар уржуктарга чедирип болур.
Ийиде, бажың-балгатты эки агаарладыр. Бир эвес газтыг суугуну чылыдылгага ажыглап турар болза, өрээл агаарладыр системаның бүдүлүүн хынаңар. Оттулар чүүлдүң көзү өшпээн шаанда, суугунуң дуглаажын хагбаңар.
Машина-балгаттыг улустуң эргежок сактып алыр чүү- лү – машинаның шимчедикчизи хөделип турда, гаражка азы өске-даа хааглыг оран-савага (ангар, бокс болгаш өске-даа) ажылдап болбас.
Артур ХЕРТЕК белеткээн.
“Шын” №5 2024 чылдың январь 24