2024 чылдың март айның эгезинде Хакас Республикага чурттап чорааш, чанып келген иешкилерниң бирээзинге улаанут (корь) аарыы бадыткаттынган. Амгы үеде халдавырлыг аарыгдан аараан кижилер саны 6 четкен. Оларның 5-и чаштар, 1-зи улуг кижи. Сөөлгү 17 чыл дургузунда ук аарыг чаңгыс-даа илереттинмейн турган. Аарыг кижилерни эмнеп, аарыгның нептерээрин соксадыр дээш, кадык камгалал адырының ажылдакчылары бар-ла хемчеглерни кылып чорудуп турар. Ынчалза-даа кижи бүрүзү бодунуң кадыкшылы дээш харыысалгалыг болур ужурлуг. Ынчангаш бистиң номчукчуларывыска ук аарыгның дугайында чугаалап бээри-биле инфекционист эмчи Милада Ондар-биле чугаалаштывыс.
— Милада Викторовна, улаанут дээрге кандыг аарыг болуп турарыл?
— Улаанут дээрге вирус халдай бээрге тыптыр, колдуунда бичии уруглар аарыыр халдавырлыг аарыг болуп турар. Ооң мурнунда улаанут бо-ла таваржыр турган. Амгы үеде ук аарыгга удур мөөңү-биле тарылга ажылдарын чорудуп турарының ачызында ховар таваржыр апарган. Ооң демдектери – чөдүртүр, думаалаар, конъюктивит тывылдырар, боостаа аартыр, халыыдаар, кежинге кызыл-кызыл шивишкилер шокарартыр үнер.
Ылаңгыя чаш уругларга улаанут аар чадага эртер, амы-тынындан чарлып болур айыылдыг аарыг. Бүгү делегейде улаанут аарыынга удур тарылганы хөй уруг алган тудум, чылдан чылче ук аарыгдан өлүп-хораар чорук эвээжеп турар. Ынчалза-даа делегейде чылдың-на улаануттан 100 муң ажыг кижи амы-тынындан чарлып турарын утпаза чогуур. Оларның хөй кезии 5 харга чедир уруглар.
— Улаанут хөй кезиинде кайда нептереп турарыл?
— Улаанут бүдүн делегейде тарап турар. Тарылга тывылбаан турган үеге чедир чер кырында чурттакчы чоннуң 90 хуузу улаануттан аарып каапкан. Өлүп-хораар чорук 2–2,5 хуу ажып турган. Улаануттуң нептереп турары чаш уругларның өлүп-хорап турарының 5 дугаар чылдагааны болуп турар.
— Улаанут канчаар чыпшынарыл?
— Улаанут – агаар дамчыштыр тараар халдавырлыг вирус. Ол колдуунда часкы, чайгы үелерде нептерээр. Кижиниң организминче даштыкы тыныш органна- ры – аас, думчук таварыштыр ханче киргеш, бүгү мага-ботка тарай бээр. Вирус кезек-кезектеп кештиң клеткаларын, карактың шаралыг картын, тыныш органнарын болгаш аас иштин үреп кааптар.
— Бистиң чуртувуста улаануттуң эпидемиологтуг байдалы кандыгыл?
— Амгы үеде Россияда корь талазы-биле эпидемиологтуг байдал шыңгыы хыналдада чоруп турар. Чамдык регионнарда ук аарыгга удур тарытпаан кижилерниң хараазы-биле аарып турар кижилер саны көвүдеп турар. Оларга чамдык даштыкы чурттардан ажыл-агыйының аайы-биле кээп турар кижилер болгаш тарылгага удур үзел-бодалдыг кижилер хамааржыр. Чамдыкта оларның аразынче кадыының болгаш чүдүлгезиниң аайы-биле тарыдып болбас улус база кире бээр. Ол ышкаш эмчи дузазы хереглеп келбес, көшкүн амыдыралдыг кижилер база улаануттан аарып болур айыылы улуг кижилер аразынче кирип турар.
— Улаануттан колдуунда кандыг улус аарып болурул?
— Улаанут чүгле аарыг кижиден чыпшынып болур. Улаанутка удур тарылга албаан болгаш ук аарыгдан аарываан кижилерге бүгү чуртталгазының дургузунда аарыг чыпшыныычал болур. Ынчангаш кайы-даа назы-харда улаануттан аарый берип болур.
— Аарыгның демдектери кандыгыл? Улаануттан аарый берген деп канчап билип алырыл?
— Улаануттуң кандыг-даа демдек чокка эртер үези 7-ден 11 хонук чедир үргүлчүлээр, а бир чамдыкта 15-тен 28-даа хонук чеде бээр.
Баштайгы үезинде мага-боттуң изии 38–39 градус чедер, мага-бот сулараар, шаг чокталыр, чем чиир хөөнү чидер. Ээрип турар ышкаш кургаг чөдүл тыптыр, думчук суу төктүр, карактар кызар. Ол үеде аарыгның кол ылгавыр демдээн эскерип каап болур. Ол дээрге чаактың иштии талазынга, чымчак болгаш кадыг таалайга, манка азы оодурба ышкаш, аксымаар чүүлдер тыптып келир. 3, 4 дугаар хүннерде эът изии бичии-ле бада бээр. Ынчалза-даа шивишкилер үнүп эгелээрге, база катап көдүрлүп эгелээр. Шивишкилерниң кешке үнерин чада аайынче шинчилеп көрүп каан. Баштай арынга болгаш моюнга тыптып келир. Ийи дугаар хүнде мага-боттуң өске кезектеринге, дөңмектерге, холдарга, үш дугаар хүнде таваңгайга, чодага үнүп эгелээр. Ынчан арында шивишкилер куурара бээр. Шивишкилерниң хөй кезии арынга, хөректиң кырыкы кезээнге болгаш моюнга тыптыр. Шивишкиниң хевири кеш кырында болгаш бажы шиштейип үне берген, бот-боттарынга чыпшынчак болур. Ооң диаметри 10 милиметрден улгатпас. Олар тыптып келген соонда, 3–4 дугаар хонуунда чидип эгелээр. Орнунга куу-куу черлер артып калыр. Чоорту ол черлер картталыр.
— Улаануттан канчаар камгаланып болурул?
— Хөй-хөй чылдар дургузунда ажыглап келген улаанутка удур вакцина ук аарыг-биле демисежириниң, чоннуң кадыкшылын быжыглаар эң-не дээштиг аргазы деп практика көргүзүп турар. Улаанутка удур массалыг тарылганы чорутканының ачызында, ук аарыгдан аарып, өлүп-хорап турар кижилер саны эвээжеп турар. Ынчалза-даа нептереп эгелээр үезинде аарыг дөмей-ле илереттинип турар хевээр.
— Улаанутка удур кажан тарыдып болурул?
— РФ-тиң Кадык камгалал яамызының тургусканы Национал тарылгалар календары ёзугаар улаанутка удур бичии уругларны 1 болгаш 6 харлыында тарып турар. 57 харга чедир корьдан аарываан улуг улус база 2 катап тарыткан турар ужурлуг. Тарылганың аразы 3 айдан эвээжевес болур. Далаштыг тарылганы ооң мурнунда ук аарыгга удур тарылга албаан, корь аарыг кижи-биле харылзашкан таварылгада, 12 айдан өрү бичии уругларга, элээди болгаш улуг улуска салыр. Бир эвес тарылганы салырынга кадыының аайы-биле кандыг-даа кызыгаарлаашкын чок болур болза, улаануттан аараан кижи-биле харылзашкан соонда, 72 шак эрткенде, тарылганы салып болур.
— Чаш уругларга болгаш сааттыг иелерге улаанутка удур тарылганы салып болур бе?
— 3 айдан 12 айга чедир бичии уругларга болгаш сааттыг херээжен кижилерге дүргени-биле улаанутка удур иммуноглобулинни улаануттан аараан кижи-биле харылзашкан соонда, баштайгы 5 хонуунда салып болур.
— Улаануттан аараан кижи-биле харылзашкан таварылгада чүнү канчаарыл?
— Улаануттан аараан кижи-биле харылзашкан кижи эмчи хайгааралынга 21 хонук дургузунда турар ужурлуг. Халдавырлыг аарыгның кандыг-даа демдектери тыптып келирге, эмчини кыйгыргаш, улаануттуг кижи-биле харылзашканын дыңнадыры чугула.
— “Шын” солуннуң номчукчуларынга чүнү күзээр силер?
— Кандыг-даа аарыгга удур тарылгадан ойталаан ажыы чок. Делегейде кандыг-даа айыылдыг аарыглар бар. Тарылга албайн, айыылы улуг аарыглардан аарый бээр болза, ук аарыгны аар чадага эртип, амы-тынындан-даа чарлып болур. Кажан тарыдып алырга, белен-селен аарывас болур. Аарый-даа бээр болза, чиик чадага эртер. Ынчангаш республиканың чурттакчы чонунга тарылгадан ойталавазын болгаш кадык болурун күзедим.
Улаанут – корь. Амгы үеде ук аарыг ховар таваржып турарындан “улаанут” деп сөс ажыглаттынмайн турар.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
Чурукту маадырның архивинден алган.
«Шын» №25 2024 чылдың апрель 3
