Ада-чурттуң Улуг дайынының кадыг-дошкун чылдарында «Бүгү күштү фронтуже!» деп кыйгының адаа-биле Тываның араттары немец фашистиг эжелекчилерни узуткаарынга киржир күзелин дайынның баштайгы хүнүнде-ле илереткен. Немец фашистиг эжелекчилерни чылча шаварынга Тываның эки турачы аъттыг шериг эскадронунуң дайынчылары, ооң иштинде он эрес-дидим дайынчы кыстары эвээш эвес эрес-маадырлыг чоруктарны дайын шөлүнге көргүзүп, боттарының интернационалчы хүлээлгезин ак сеткилдиг күүсеткеннер. Он эрес-дидим кыстарның аттары бо: Байлак Ооржак, Бичен Ховалыг, Сынаа Кыргыс, Часкал Сарыглар, Амаа Монгуш, Поля Оюн, Багбуужап Иргит, Севил Ооржак, Дарья Куулар, Норжуң Кыргыс.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тывадан барган эки турачы кыстарның эрткен оруу берге болгаш узун. Тыва эки турачылар Совет Армия-биле кады Россияның мурнуу чөөн талазындан эгелээш, барыын Украинага чедир кадыг-бергелерни эртип, Төрээн чуртка кызыгаар чокка бердингенин көргүскеннер.
Улуг-Хем кожуундан эрес-дидим дайынчы кыстар өске эки турачы өөрү-биле кады Смоленск облазының Рославль районундан барыын Украинага чедир 1000 километр орукту, бичии-даа үзүктелиишкин чокка, эрткен. Чаашкынныг хүннерде малгаш-тулаалыг, кадыг-берге узун орукка аъттыг, чадаг амыр-дыш чок чоруп, дайынчы амыдыралга чаңчыгып, эрес-шыдамыккай, маадырлыг чоруун көргүскен.
Ховалыг Бичен Терек-оол уруу 1920 чылда Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем сумузунга төрүттүнген. Бичен Ховалыг 1940 чылда ТАРН-ның кежигүнүнге кирген. Кызыл шеригже келдиртириниң мурнунда ТАР-ның Улуг-Хем кожуунунуң херээженнер килдизиниң эргелекчизи турган. Тыва Арат Революстуг Намның Төп комитединиң секретариадының 1943 чылдың август 25-тен шиитпири-биле 2-ги тыва эки турачы отрядтың 5-ки взводунуң анаа дайынчызы кылдыр томуйлаткан. Улуг лейтенант Сат Бүрзекейниң пулеметчулар взводунуң санинструктору турган.
Бодунуң амы-тынын бодавайн, Бичен дайын шөлүнден балыгланган совет шеригжилерни база тыва эки турачыларны чаңгыс эвес удаа чүктеп үндүрген. Совет шериглерниң халдаашкынының үезинде дайын шөлүнден дескен гитлержилерни узуткап турган. Ооң дидим, маадырлыг чоруу күрүнениң шаңналдарынга төлептиг болган. Шаңнал бижиинде «Кызыл шеригжи уруг Пичен, Ровно хоорайны хостаарынга киришкен. Чеди немецти часпас адары-биле узуткаан. Үргүлчү-ле бодунуң шериг кезээ-биле тура халыышкыннарга киржип чораан. Удурланыкчы дайзыннарның каржы халдаашкынының үезинде бодунуң чепсээ-биле турум болгаш аваангыр туржуп, бичии-даа аткаар баспаан. Ол-ла үеде, чанында эштериниң турум, быжыг болур хей-аъдын көдүрүп чораан».
Биченге эң берге шылгалда Сурмичи суурга таварышкан. Улуг лейтенант Сат Бүрзекейниң взводу-биле старшина Куулар Дажы-Серенниң танкыга удур санаашкыны кезектиң аткаарлаашкынын хандырып, немецтерни доза турар дужаал алган. Бо кадыг-дошкун тулчуушкунга дайынчыларның саны чоорту хорап чоруп орган. Сат Бүрзекей байдалдың нарынын, маңаа бүдүн взвод дөгере өлүп болур-дур деп чүвени билип турган. Оода-ла кыс кижи дириг артсын деп ол бодааш, дайынчы медээни капитан Кечил-оолга чедирер сен дээш, чорудупкан. Шак ынчаар Бичен Ховалыг дириг арткан, ол дээрге эрес-дидим, маадыр командир Сат Бүрзекейниң кээргээчел сеткилиниң, мерген угаанының ачызы-дыр.
Херээжен кижи амыдыралды чаяар кылдыр төрүттүнген болгай. Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, тыва эки турачы, эскадроннуң 5-ки пулемётчу взводунуң гвардейжи, анаа дайынчызы Бичен Ховалыг Терек-оол уруу ССРЭ-ниң I чергениң Ада-чурттуң Улуг дайынының ордениниң, ТАР-ның Республика ордениниң эдилекчизи.
Дайзыннарга удур эрес-дидими-биле демисежип чораан Улуг-Хем кожууннуң маадыр кызы — Бичен Ховалыгның ады Тываның төөгүзүнге кезээ мөңгеде артар.
Сай-Суу ТАРЫЙМАА, Улуг-Хем кожууннуң К.-Э.К. Кудажы аттыг төп ном саңының методизи, Херээженнер чөвүлелиниң даргазы.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8