Чайгы дыштанылгалар эгелээн үеде оруктарга, хөлдер, хемнер кыдыынга, арга-арыгга, ойнаар шөлчүгештерге, херим иштинге, бажыңынга дээш каяа-даа чорда, айыыл-халап тургустунуп болур. Аңаа изиг агаар, аян-чорук, чаштарның сонуургак аажы-чаңы, хостуг үези, ылаңгыя улуг кижилерниң үргүлчү хайгааравайн баары салдар чедирип турар. Кайы хире-даа назы-харлыг уруг дыштанылга үезинде айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин билир болур ужурлуг. Ону сагываанының түңнелинде айыыл-халапка, озал-ондакка таваржып болурун утпаза эки. Ада-ие бүрүзү ажы-төлүнге ону сагындырып, өөредир ужурлуг.
Дыштанылгалар үезинде ажы-төлдүң от-биле ойнаанының түңнелинде өрт айыылы болганчок болур. Ынчангаш оларга өрт кончуг айыылдыг дээрзин база ону болдурбазының дүрүмнерин тайылбырлап чугаалаары чугула. Сереңги-биле ойнап, одаг кыпсырын шуут хоруур. Өрт болу берген таварылгада өрт камгалалының 101 азы 112 деп телефон дугаарларынче дүрген долгаар херек. Диспетчерге өрт болу берген черниң тодаргай адрезин база бодунуң ат-сывын, телефонунуң дугаарын адап бээр. Ооң соонда өрттени берген оран-савадан дүрген үнери чугула. Өрт үезинде шкафтарже азы орун адаанче чаштынып болбас, камгалакчыларга дилеп, камгалаары берге апаар.
Сереңги, зажигалка, кывар-чаар чүүлдерни, эм-таң, амыдыралга ажыглаар химиктиг бүдүмелдерни ажы-төлдүң холу чеде бээр черлерге шыгжавас. Ажы-төлге газ болгаш электри херекселдерин ажыглаарын, боттары печка одаарын чөпшээревес.
Улуг улус боттары электри дериг-херекселдерин ажыглап тургаш, телевизорну, илиирни азы хөнекти өжүрүп кыпсырда, айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин сагыыры чугула. Бажың ажыл-агыйы кылып тургаш, ажы-төлдү хайгаарал чок арттырбас, кайда, кым-биле чүнү кылып турарын үргүлчү хынаар.
Орай кежээ, дүне бичии уруглар болгаш элээдилер улуг улус чокка кудумчуга кылаштавас ужурлуг. Чайгы үеде 18 хар четпээн элээдилер кежээ чүгле 22.00 шакка чедир улуг улустуң үделгези чокка кудумчуга кылаштаар эргелиг. Кежээкиниң 22.00 шактан эртенгиниң 06.00 шакка чедир албан ада-иези-биле азы оларның бүзүреткен кижилери-биле чоруур. Кежээки үеде кудумчуга чорааш, айыыл чок болуру-биле, караңгыда чырыыр херекселдерни хевинге чыпшырып алыры чугула.
Ол ышкаш бичии уругларга орук шимчээшкининиң дүрүмнерин болгаш оларны сагыырының чугулазын тайылбырлаар херек. Кудумчуда дириг амытаннарны суйбап азы хорададып болбазын тайылбырлаар. Танывазы кижилер-биле чугаалашпазын, олардан белектер, аъш-чем, ойнаарак дээш чүнү-даа албазын, машиназынче олурбазын сагындырар.
Административтиг харыысалга 14 хардан, а кеземче харыысалгазы 16 хардан эгелээр дээрзин элээди уруглар билзе чогуур. Аар кем-херек үүлгедиишкини дээш 14 хардан тура харыысалганы хүлээнир апаар. Банк карталары тып алган болза, ону ажыглавайн, банкыга чедирип бээр ужурлуг. 14 харга чедир элээди уругларның хоойлу-дүрүм үрээни дээш административтиг харыысалганы ада-иези хүлээнир.
Орукка чадаг-тергелиг халдырын 14 хардан тура чөпшээреп каан. Орукту кежерде, чадаг кижи эртер оруктап, тергезин чанынга тудуп алгаш, чадаг кижиниң сагыыр ужурлуг орук шимчээшкининиң дүрүмнеринге чагыртыр апаар. 14 харга чедир уругларга чүгле чурттаар оран-сава чанынга, тротуарларга, терге болгаш чадаг кижи кылаштаар оруктарга кылаштап чоруур кижилерге айыыл тургуспайн халдырын чөпшээрээн.
Хөй-ниити черлеринге багай сөс чугаалаары хоойлу-дүрүм үрээнинге хамааржыр. Өске кижиже дорамчылалдыг СМС-чагаалар бижиир, интернет четкизинге багай сөстер-биле чагаалажыышкыннар кылырга административтиг харыысалгага онаажыр апаар. Өске кижиниң өнчүзүн айтырыг чокка алыры азы оорлаары дээрге кеземче херээ болур. Арага аймаа, электроннуг таакпылар, таакпы холуксаалары, спайстар, наркотиктиг бүдүмелдер ажыглаары шуут хоруглуг. Хөй каът бажыңнарның серилеринге кылаштаары база кончуг айыылдыг.
Кандыг-даа хоойлу-дүрүм үрээшкини, кем-херек үүлгедиишкини кылырга, назы четпээннер херектериниң талазы-биле чогуур органнарның болгаш школа иштинге профилактиктиг учётка алыр апаар.
Хөлдер, хемнерге чеде бергеш, чүгле чөпшээреп каан черлерге эштир. Бир эвес чанында улуг кижи чок болза, айыыл-халап болу берзе, дүргени-биле долгаптар кылдыр, камгалал албанының телефон дугаарларын ажы-төлге доктааттырып каары чугула.
Арга-арыгже агаарлаарда холдарын, буттарын дуглап турар хептерлиг, бөрттүг болур болза, саргыдан камгаланырынга ажыктыг. Курт-кымыскаяк хоюзар херекселдерден база ажыглаар. Арыларга таварышпазын кызып, оларны хорадатпас болза эки. Чүге дээрге олар шаптар болза, кончуг аарышкылыг болгаш аллергия тывылдырар.
Ажы-төлге айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин сагындырып чугаалап-ла турар болза, олар ону сактып алгаш, чайгаар сагып, ажыглап эгелээр. Улуг кижилер уругларга шын үлегер-чижекти көргүзер ужурлуг. Уругларывыстың чуртталгазын болгаш кадыкшылын камгалап алыры дээрге-ле улуг кижилерниң кол хүлээлгези-дир.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5