Амгы үеде чаштарның улуг кичээнгейин колдуунда чаа шагның технологиялары хаара тудуп турар апарганын билир бис. Үениң негелдези ындыг апарганы ол. Ынчангаш чүгле телевизор эвес, смартфоннар, компьютерлер, электроннуг ойнаар херекселдер дамчыштыр бичии чаштарны чүгле ойнадып, хөгледип, алаактырар эвес, а өөредип, кижизидип, сайзырадып болур. Ынчангаш чүгле өг-бүледе эвес, а өөредилге черлеринде чаа шагның технологияларын, гаджеттерни ажыглап турар апарганы ол.
Ынчалза-даа шак ол бүгү чаа херекселдер чүгле орус дыл кырында ийикпе, харын-даа англи дылда бүгү медээлерни берип турар болур. Ынчангаш хоорай туржук, көдээ суурларывыста чаштарывыс сөөлгү үеде “чода сый” орустап чугаалаар, мырыңай англи дылды углап-баштап турар апарган болгулаары чажыт эвес. А тыва дылдың хөгжүлдезинге ол бүгү шаптык болуп турар.
Ынчангаш чаа үениң негелделери-биле, чаа технологиялар, материалдар-биле тыва дылды өөредир арга-хоргаларны Тыва национал школа хөгжүдер институт дилеп тып, ажылдап кылып, башкыларга, кижизидикчилерге өөредип эгелээни – бурунгаар базым.
Сентябрь 5-тен 9-ка чедир Тыва национал школа хөгжүдер институт республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген башкыларга өөредилге семинарын эрттирип, бичии уругларга көргүзер мультфильмнерни болгаш анимацияларны тыва дылга канчаар кылырын өөредип эгелээн.
Семинарның киржикчизи – Кызыл хоорайның 31 дугаар уруглар садында тыва дыл башкызы Буянмаа Нанчаттың медеглээни-биле алырга, Мөңгүн-Тайга, Тожу, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем, Өвүр кожууннардан болгаш Кызыл хоорайдан ниитизи-биле 18 башкы семинарда өөренип келген. Ийизи школада ажылдап турар башкылар, а артканы уруглар садында кижизидикчилер. Оларның аразында чаңгыс логопед башкы бар.
Владлен Саая, «Тыва национал школа хөгжүдер институттуң» компьютерлиг графика талазы-биле специализи:
– Башкыларга тыва мультфильмнерни канчаар кылырын таныштырып, өөредир дээш бо семинарны организастаан бис. Мультфильмнер кылыр тускай программаларга канчаар ажылдаарын, чурук, пластилин, ойнаар-кыс, элезин дузазы-биле маадырларны канчаар кылырын ук семинарга башкылар билип алыр. Тыва дылывысты чидирбезиниң бир улуг аргазы – тыва дылга мультфильмнер чогаадып кылып алырывыс.
Сайзана Кыргыс, Шагаан-Арыг хоорайның «Ручеек» уруглар садының кижизидикчи башкызы:
– 2014 чылдан тура уруглар садында ажылдай берген мен. Бодумнуң билиглеримни бедидип алгаш, уругларны сайзырадыр сорулгалыг өөренип чедип келдим. Чаштарның тыва дылын билбези – чонну дүвүредип турар чидиг айтырыгларның бирээзи апарган. Ынчангаш тыва дылда мультфильмнер кылыр сорулганы салган бис. Өөренип алган билиимни бодумнуң кичээлдеримге база ажыглаар мен. Уруглар садынга кичээлдерни колдуунда орус дылга эрттирип турар бис. Чүге дээрге күрүне программазында көрдүнгени езугаар, кичээлдерни орус дылга эрттирер ужурлуг бис. Эрткен чылдың январь айдан эгелээш, тыва дылды уругларга эки өөредип, сайзырадыр деп сорулганы салгаш, тыва дыл кичээлдерин база программаже киирип, чаштарга өөредип эгеледивис. Чамдык уруглар садтарынга тыва дыл башкызы деп аңгы башкы чогундан кижизидикчи башкылар боттарывыс өөренип ап турарывыс бо. Семинарның соонда, ажылдап турар садывыска тыва дылга мультфильм чогаадып, уруглар садында кээп турар бичии чаштарывысты тыва мультфильмнерге киириштирери семинарның негелдези. Аттестация-даа эртерде, садка кичээл-даа эрттирерде компьютерлиг техника чугула херек апарган-дыр. Бо семинарга чүгле мультфильмнер кылырынга эвес, а амгы шагның технологиялары-биле канчаар ажылдаарын база өөренип ап турар бис.
Чодураа Ондар, Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксында «Хамнаарак» уруглар садында логопед башкы:
– Үениң негелдезиниң аайы-биле чаа технологияларны ажыглап, уругларның тыва дылга чугаазын сайзырадып, өөредир дээш, тыва мультфильмнер чогаадып кылыр сорулга-биле, Мөңгүн-Тайга кожуунда алды уруглар садындан чеди башкы чедип келдивис. Семинарга өөренип алгаш, «Тыва Национал школа хөгжүдер институттуң» башкылар болгаш уруглар садтарының кижизидикчилериниң аразында чарлааны «Челээш» республика чергелиг тыва мультфильмнер чогаадыр мөөрейинге киржир бис. Аңаа киришкеш, түңнелдиг черни чедип алыр боор бис деп идегеливис улуг. Черле ынчаш, бодувустуң ажылывыска ук семинар бурунгаар хөгжүлде деп санап турар бис. Кичээл үезинде-даа, сула шимчээшкиннер үезинде-даа, уругларга янзы-бүрү оюннар эрттирип тургаш-даа кылып алган ажылывысты ажыглап болур бис. Ооң мурнунда чаштарны орус дылга өөредири берге турган болза, а ам сыр дедир апарган. Көдээ суурларда уруглар безин орустаар, тывалап өөредири нарын болу берген. Уруглар садынга кээп эгелээрде-ле тывалап эвес, а орустап чугаалаар чаштар кээп турар. Ооң чылдагааны болза, ада-иелери чай чок ажылдаарга, ажы-төлү гаджеттер-биле чардыгып турар. Ынчангаш чаштарның тыва дылда сөс курлавыры чок деп болур. Орус дылды билип турары бир талазында эки, ынчалза-даа чаштар төрээн дылын билбеске, алызында барып, төрээн дылывыстың чиде бээриниң айыылы тургустунар. Чүгле ол эвес, төрээн дылын билбеске чаш уругнуң сайзыралынга база салдарлыг. Тывалап чугаалаарга билип турар, чугаалап шыдавас уруглар база хөй.
Кижизидикчи, логопед башкы кижи болганымда, ада-иелерге сүмелээрим болза, төрээн дылын уругга өөредир, эки хөөрежир, чугаалажыр, долгандыр бар чүүлдерни тывалап тайылбырлаар, уругларга гаджеттерни өйлеп тутсур – деп тайылбырлады.
«Тыва национал школа хөгжүдер институттуң» чаа өөредилге чылында организастап эгелээн ажылы үре-түңнелдиг болуп, удавас тыва дылга мультфильмнер удаа-дараа үнүп эгелээри чугаажок. Кижизидикчи башкыларның киржилгези-биле кылган мультфильмнерниң дылы арыг, уругларга сонуурганчыг болур дээрзинге идегээр-дир бис.
Айдың ОНДАР.