Ноябрь 3-те Тываның В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга солун кежээ эрткен. Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Альберт Хомушку алдан харлаан юбилейинде чонунга улуг концертти бараалгаткан. Чыылган чоннуң аразында таныыр, эргим шырайлар-ла хөй. Амырлажып-мендилежип чоруп тура, сактырымга, Бай-Тайгавыс найысылалда театрже көжүп келген ышкаш кыннып кээр де. Бай-Тайга оглунуң юбилейинде ооң өскен-төрээн чериниң чону кымны мурнай чыглып келбейн канчаар. Эш-өөр, таныш-көрүш, дөргүл-төрел сөс солчуп четтигиптеривис билек, коңганың кыйгызы олуттарже чалай берди.
Үе маңының эскертинмес, дүргени ындыг. Сактырымга, чоокта чаа-ла Москвадан гнесинчилер доозуп келген ышкаш. Оларның баштайгы оюн-концерти ала-чайгаар каракка көстүп келир-дир. Чээрби хар ажып чоруур аныяк оолдар, кыстар ынчан кайы хире ырлашкан ийик! Сергей Ондар, Римма Сарыг-Хуурак, Альберт Доржу, Айдың Мортай-оол ам аравыста чок, "аъдының бажы эрте-ле хоя берген" болзажок, олар кажан-даа уттундурбас. Алексей Кара-оолович Ооржак, Эдуард Байырович Мижит – бо өөрүн – дагдыныкчыларын канчаар-даа аажок улуг чидириг деп ол сактып, бодап чоруур. Ындыг ховар чараш салым-чаяанныг эш-өөрү-биле кады ырлап чорааш, сценаже үнүп, концертинге чааскаан ырлап эгелээрин бодап кээрге, берге-ле. Альберт Хомушку "Чүрээм" (сөзү, аялгазы бодунуу) деп ыры-биле кежээни ажыдып ырлап турда, аңаа та кайы хире чүрек аарынчыг болду ыйнаан. Ол чүрек аарыының кара чаңгыс эми – көрүкчүлерниң диңмиттиг адыш часкаашкыннары үр-ле чаңгыланды.
Школачы чылдарында-ла шүлүк бижиирин шенеп чораан болза, ыры болгаш аялганы ол артист апаргаш, чогаадып эгелээн. Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Пюрбюнуң ава дугайында "Авай, авай, авайымны" деп шүлүү — Альберт Хомушкунуң эң баштайгы ырызы ол. Бо концертке ону аныяк ыраажы Дамырак Сюрюн ырлаарга, Римма Сарыг-Хуурактың кайгамчык чараш үнүнге дөмейлеп, магададывыс.
"Аксым-кежии авайымны" (сөзү Светлана Дачын-Хөөнүү) деп ырызын ол дөртен харлаанынга тураскааткан концертинге эң баштай киирип, авазын өөрткен. Концертти көрүп ора, чаа ырызын дыңнааш, авазы Сереңмаа Доржуевна көрүкчүлер мурнунга оглунга чоргаарал болгаш ынакшылын мынчаар илереткенин сактып ор мен. "Харын-даа сени төрүпкен мен, оглум. Кайгамчык чараш ыры-дыр. Ава кижи бүрүзүнге ол белек болур. Эр хей!" – дээнин, залга олурган көрүкчүлер каткы-хөглүг адыш часкап, аваның чугаазын деткээн чүве.
"Саян" ансамблиниң үндезилекчилериниң бирээзи, хоочун артист дуңмазы Ирина Александровна Аранчалдың бажыңынга душчуп келгеш, чугаалажып олурувуста, Сереңмаа Доржуевна оглу Аликке хамаарыштыр мынча дээн. "Честеңер-биле одаар ыяш белеткеп алыр дээш, чудук хирээлеп-ле тур бис. Алик хирээлеп турганывыс чудуктуң кырынга олурган. Хенертен оглувус аажок амырап, "Бо хирээ хииг-хииг" деп ырлап турар чүве-дир, авай-ачай!" – деп бо. "Оой, эжен, шынап-ла!" – дээривиске, улаштыр хирээниң даажын дыңнап-дыңнап, хөлчок амырап каттырар-даа, өттүнер-даа. Оглувус ыры-хөгжүмге салым-чаяанныг кижи болур эвеспе дишкенивис, шын болганы бо ышкажыл". Дуңмазы Аринаның (төрелдери Ирина Аранчалды ынчаар адап чаңчыккан) уруглары Анжелика биле Долаананы Сереңмаа Доржуевна мактавышаан, "Уругларың даайының ырыларын ырлап, концерттерге, ыры мөөрейлеринге киржип чорзуннар" деп ынчан чагып олурду. Даай-авазының чагыы амыдыралда боттанган, дуңмаларывыс сураглыг ыраажылар апарган, чонун өөртүп чоруур.
Шаанда ачам-биле хүреш көөрүнге дыка ынак турдум. Тээлиде Тей баарынга хүреш болур чүве. Алдан дөрттүң түңнелинде кезээде 2 мөге артып каар. Мен Коля акым дээш (Мөге Коля, Седип Николай) аажок алгырып, "аарыыр" мен, ачам – күдээзи Киров Хунажыкович дээш. Кезээде Роберт биле Аликтиң ачазы шүглүп каар турган.
Альберт Хомушку ийиги мергежил режиссернуң дипломун ап, элээн каш солун, хөгжүмнүг шиилерни тургускан. Арга-дуржулгалыг режиссер Алексей Ооржак биле ат-сураглыг чогаалчы, драматург Эдуард Мижит аңаа улуг деткимчени көргүскен. Ол шиилерден үзүндүлерни юбилейлиг кежээде театрның артистери көрүкчүлеринге бараалгатты.
Композитор ырыны чогаадып апса-даа, ону чон ортузунче үндүрери, улустуң ынак ырызы апаргыже чедир хуулдурарынга үе негеттинери чугаажок. Чаа ыры-биле кижилерниң сагыш-сеткилин хайныктырыптар чараш үннүг ыраажыны дилеп, тывар апаар. Альберт Кирововичиниң "чүве эндевес" салым-чаяаны чаа ырының күүседикчизин тыварынга база улуг салдарлыы чугаажок. Юбилейлиг концертинде аныяк ыраажылар Дамырак Сюрюн, Экер Кара-Сал, Артыш Даржай оларны көрүкчүлерге ол таныштырды. Бо аныяктарның ыры делегейинче оруу ам ажыттынган дээрзи чигзиниг чок.
Чогаадыкчы кижиниң быжыг чөленгиижи — өг-бүлези. Альберт Хомушкунуң өөнүң ишти Лара Юрьевна база чогаадыкчы мергежилдиг болганы ийи дакпыр аас-кежик. Л.Ю. Хомушкуга чоокта чаа "Тыва Республиканың алдарлыг журнализи" бедик атты тывыскан. Ынакшылдың чалгыынга өпейлеткен аныяктар чүгле чараш кыстарны эвес, а дыка хөй чараш ырыларны бодараткан. Ол ырылар тыва радио-телевидениениң алдын үүжезинче кирген. Байырлалдың кежээзинде Тываның улустуң артистери Станислав Ириль, Луиза Мортай-оол, Мерген Хомушку болгаш ТР-ниң алдарлыг артистери Айзана Чылбак-оол, Анай-Хаак Донгак болгаш ыраажы өг-бүле Елена Куулар, Цэцэндэлгэр Тэгшээ олар А.К. Хомушкунуң ырларын көрүкчүлерге бараалгатты. Удавас Л.Ю. Хомушкунуң бижээн шиилерин көре бээр бис.
Хөй талалыг салым-чаяанныг А.К. Хомушкуга РФ-тиң Афганчы хоочуннар эвилелиниң орденин Леонид Кара-оол баштаан афганчы эш-өөрү сценаже үнүп кээп тывысты. "РФ-тиң культура болгаш уран чүүлүнүң тергиини" бедик аттың шынзылгазын ТР-ниң культура сайыдының оралакчызы байырлыы-биле тудусту. Ада-өгбелериниң чурту ыдыктыг Бай-Тайганың удуртукчулары Ч.Ю. Салчак, Р.А. Аракчаа олар чаңгыс чер-чурттугларының өмүнээзинден "Бай-Тайга кожууннуң улустуң артизи" атты тыпсып турда, демниг адыш часкаашкыннары чаңгыланып турду.
Уян чүрээ ырлап чоруур артиске бедик шаңналдар-биле «Шынның» номчукчуларының өмүнээзинден байыр чедирбишаан, чогаалчы Лидия Ооржактың аңаа тураскааткан шүлүү-биле чүүлүмнү кызыгаарлап каайн.
АЯЛГА
Хензиг чүрээм ээлеп алдың – аялга.
Хээрек бодум чагырыптың – аялга.
Мага-бодум хүлүй туттуң – аялга.
"Маадыр бол!" – деп көгүдүптүң – аялга.
Судалымда кызыл ханым – аялга.
Чулчургайда соккан медээ – аялга.
Сеткилимде арыг каткы – аялга.
Чеме-халаг, уе-човуур – аялга.
Эриннерде домнуг ханды – аялга.
Эргеленчиг хоюг көрүш – аялга.
Дүдүскекте чайнаан сылдыс – аялга.
Дүштер эргиир дарийги кыс – аялга.
Чаактарда карак чажы – аялга.
Сактыышкында эргим эш-өөр – аялга.
Дүргектелген кодан-майык – аялга.
Дүп чок дээрде сылдыс караа – аялга.
Өөрүшкүнү өргүп тур бис, аялга.
Өртемчейни өргүп тур бис, аялга.
Салаа-сайгыт самнап, хөглеп амыразын!
Сагыш-сеткил куюм аагы чаңгыланзын!
Светлана БАЛЧЫР, "Шынның" хоочуну.
“Шын” №86 2024 чылдың ноябрь 9